Бикитиэкэ

Batas Mwondukeen uonna Dygyn Tojon: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
Кэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
AlaaBergen (ырытыы | суруйуу)
96 уларытыы
auto summary: New page created (no summary given)
 
AlaaBergen (ырытыы | суруйуу)
96 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
<div class="text">
 
SYSOLJATINA Marija Ivanovna,
ЕGOROV Еgor Minovic (Miine Uola),
 
8238 saastaaq, Djwulej uuhaOdjuluun nehiliege,
 
TaattaCurapcy orojuona, saqa, wuoreghe suoq
 
1933 s. AltynnjyAtyrdjaq 11yjyn 31 kwune, «TaalalaaqSuturuolaaq»▼
saqa, wuoreghe suoq
 
▲1933 s. Altynnjy 11 kwune, «Taalalaaq»
 
 
dygyn tojon, kecceq terelej,
BATAS M0NDUKEEN
 
Bylyr, Dygyn saghana, Kytaanaq Qatyly twordo buolbut Mwondukeen dien aattaaq kihi olootto wuhu. Kini ologho biligi Kytaanaq siriger «Maalla» dien, occogho kwuolj dojdu bulgunnjaghar olootto wuhu. Occogho kini bet djadangy kihi ebit, kini baara suogha biir muoha, kuturuga suoq kugas anaqtaaq uonna tuoq da iitimnji suoq, onu tenginen atyn wugus kergen, ajmaq-caghar da baara billibet bet kylgas kihi ebit. Occogho qatyryk otuuga, biiter kyhyn wuuteen keriete balaghan djie oghotugar olorolloro wuhu, kini emie onnuktuk tuttan, naar bullunan, balygynan ahaan olorbut. Bu kihi biirde Dygyn Tojon baajyn suraghar wuleleen-qamnaan ahyy arghaa woruske kiirbit. Ol kiiren Dygyn baajga qas eme syly byha qamnaccyt (qamnyyr) uol buolan syldjar. Bu syldjan Batas Mwondukeen Dygyn biir maany kyyhyn kytta taptahan kwossuulespit. Mantan kyyha qat-ohoghostooq buolan qaalar. Kini ol kyys emie qamnaccyt ebite du, kiniler Batas Mwondukeenniin kuruutun qara djieghe utujallar, wurung djieghe ahyyllar ere. Manan bu uollaaq kyys ikkien ojoq-er kurduk biirge olorollor, biirge utujallar. Dygyn many bilen: «Bu qamnaccytym, kulutum kyyspyn djwuudeppit», — dien wohuren, abaahy kerer buolar. Ol gynan uollaaq kyys oloror qara djieleriger kisteen atyn djonnorunan sigiri sigirileten mustarar.
 
Many kyys serejen biler. Ol bilen uolugar Batas Mwondukeennge eter: «Bu Dygyn en bihi taptaspyppytyn bilbit byhyylaaq, kini bekke sigiri bwoghotun qatattaran mustaran erer, kini itinnik ere buollar, balaghana sigerinen tuolaryn saghana uottatan, ubattaran kebiher ideleeq-majgynnaaq ete, ol emie onu sanannagha buoluo, atyn suolunan ejigin bodutuoqtaryn-woloruoqterin kyajar buoluo, bwoghos kihilere suoq, onon en Batas dojdulaa, teskilee, qantan kelbikkinij, ol dieki kuot», — dien. Many Batas Mwondukeen: «Min ejigin kytta bacca toqoru biirge ahaan-sien oloron baran qaallaran baryaqpyn satammat, onon baryaq, barys», — dien kyyhygar mas-taas kurduk eten, bu djon baraary terineller. Ol gynan balaghan ihe sigirinen tuolara cugahaabytyn kenne Batas Mwondukeen Dygyn biir bastyng atyyryn tutan ylan sirinen woloron kyyhynaan ikkien ortotunan angaardammyt innin bejete swugen, kennin djaqtarygar swukteren, manyaqa ebii djaqtar aghys yjdaaq qat syldjan woruhu tuoraan kwuruuller. Ol ihen, aarattan iti biligi «Qabarghalaaq ureghe» (Sylan nehiliegin wureghe) dienten yla araghan, er kihi twogurujen, djaqtar byhalaan, baghar kennibititten siten kelen ikkiemmitin biirde siillere kelie dien ikkien ikki angy ajannyyllar. Ol ajannaan bu djon ikkien tebis tennge bili Batas Mwondukeen djietiger «Maalla» kwuolj bulgunnjaghar kelen toqtuullar. Toqtoon, qajaan daghany Dygyn ekkiretterie, biligin seriinen taqsyagha dien serejen, ongoston, ketenii buolar. Ojogho tworoon, ogholonor. Saas buolan, sajyna kelen, sir qara buolar. Ol kurduk ketehen olordoqtoruna sajyn, sir qaratygar Dygyn Tojon 40 attaaq kihi seriileeq buolan bokuoja suoq oq saanan ytyalaan kiiren barallar. Manyaqa Batas Mwondukeen djietin ihitten taqsa ojor da, ohoghun qorotugar sworuoste oloron kelbit oghu ikki iliitin yyraaghyn byystarygar qardary-taary qabyalaan ylan iher. Kihi taptarbat, Dygynnaaq oqtoro baranan barar. Ol ytallara selleebitin kenne Batas Mwondukeen qorotun kwuluger oloron ol kurduk at wurduger oloror Dygyn Tojonu kworon ytar. Bu yppytygar Dygyn oq iherin kworon, ikki iliitinen tirenen, wuohe woro wondos gynan kwoton aharan biettin oq kelen ytyhyn, iliitin kwoqsun yngyyryn ilin bwulgumneri qaja kwoton barar. Batas Mwondukeen ol ytan baran, any: «Sebim da elbeete, any bejeghit oqqut bejeghitiger ergijere kelle, mas kurduk bulgu teskileen”. “Wutuonen berinie suoq, atyntan anallaaq-djylghalaaq kihi ebit», — desihen, Dygyn seriitiniin twottoru cugujallar, ol cugujan teskileen ihen bilii Batas Mwondukeen soghotoq kuturuga-muoha suoq kugas ynagha qonuuga meccije syldjaryn kworonnor, onu atynan kwuoje wuuren iddjeeri mwoqtorollor. Manyaqa Batas Mwondukeen kinilerge bierieq buoluo duo, bilii oloror siritten soghotoqto acaaqtaaq tiit mahy ikki ardynan ystanan, kworuoq beteree wottuger ojon kelen attaaq serii djonton ynaghyn kwuojen ylan bulgunnjaghar wuuren tahaarar. Many kworon turan swoghon-maqtajan eter: «Oghom Batas Mwondukeen, kwotor kwotonngun wutuo, site ongoruulaaq kihi ebikkin, onon any aatyn Kwotcoq Tworoloj dien buollun», — dien aat bieren, any kini tuha dien ergijie suoq buolan oloccu kihiliin Dygyn Tojon twonnubute wuhu. Ol kyrdjyk ikkisteen ergijbeteghe wuhu.
Bylyr Dygyn Tojon biir kemnge bu dojduga «Tworo sire» dien baarygar seriileeq taqsa syldjybyt. Tworo sire dien Tana dien ureqqe, biliginen Djoqsoghon dojduta-sire ebite wuhu. Ol dojduga occogho qaja diekite billibet «Kwoccoq Tworoloj» dien aattaaq, kwotorgo qolonor byhyj, kwuusteeq kihi oloror ebit. Kini baaja-duola, swuohute dien araj biir ere yan iher ynaqtaagha biller, ol kenne tuoqtaadgha da sehen buolbat. Ol olordoghuna worusten elbeq seriileeq buolan Dygyn taqsan bokuoja suoq ytyalaan barar. Bu ytyalaabyttarygar Kwoccoq Tworoloj djietin ihitten taqsa ojon, ohoghun qorotun tworduger sworuosten oloron kelbit oqtoru aagha tarbaghyn aqsaanynan barytyn yyraaghar twuheren, ylan iher. Mantan Dygyn seriitin ytyalyy sataan baran oqtoro baranan barar. Ol barammytyn bilen Kwoccoq Tworoloj biirde ytan at wurduger oloror Dygyn Tojonu iliitin kwoqsun taban baajyrdar. Mantan abalanan Dygynnaaq Kwoccoq biir anaghyn qonuuttan wuuren kworollor. Onu Kwoccoq Tworoloj ohoghun qorotuttan biirde ojon inniger turar acaaqtaaq tiiti ihinen (wokogor acaaqtaaq mahy acaaghyn ikki ardynan) kwoton tiijen, wuor attaaq serii djonton ynaghyn kwuojen ylan, ildje qaalar. Dygynnaaq mantan djulajan, kyajbakka twonnollor. Kwoccoq Tworoloj qaalar.
Ol bastaan 40 attaaq serii djono ajdaaran-ajmanan kiitteriger Batas Mwondukeen kworon turan qahytaan eppite wuhu, — «Araj billeghim Bet Qara taqsyspyt buollaghyna ehieqe qotuttaryam buollagha, otton kini suoq buollaghyna bostuoj da kiire da sorunuman» — dien. Qata ol kyrdjyk, ol seriini kytta Bet Qara taqsyspyta billibete wuhu. Oghorduk Dygyn Tojon taqsan Qatyly twordo kihitten Batas Mwondukeen — Kwotcoq Tworolojton djulajan kiitte wuhu. Ol Batas Mwondukeenten bet wugus, kini 9 uol du qannyk tworuonner iti biligi nehiliekter tworuttere buoltara wuhu. Oloru, min wojduurum, aattyyllara mannyktyk:
 
1I. Kytaanaq Bally — Kytaanaq nehiliege;▼
 
32. Accaghar Njamnjaq — Accaghar nehiliege;▼
II
 
23. Wurung Bas Boltongo — Boltongo nehiliege;▼
 
4. Tyaraha Uol — Tyaraha nehiliege;
Bu Kwoccoq Tworolojton Batas Mwondukeen dien biir bert uol ogho tworuur. Ol ogho biirde, kyra (eder) syldjan kyyly (tajaghy) ekkireten, woruske tiije kiirer. Ol kiiren ogho tajaghyn siten, oqtoron «Kyys oojnoobut» dien aattaaq sirge, kwolujeghe tajaghyn astaan ahyy olorbut. Bu olordoghuna arghaa diekitten soghotoqto 9 attaaq kyrgys djono baar buola oqsubuttar da, wuos-bataaska bierbekke, ytyalaan baattar. Many ogho biir da oghu etiger twuhetterbekke iliitinen qaban ysa-yla tohuta tyyta, sabyta synnja olorbut. Onu tyyn bierbekke serii kyrgys djono ogho wurduger kelen saba twuhen tutan ylbyttar. Tutan ylan bu djon oghonu Dygyn Tojonngo killeren tuttarbyttar. Many Dygyn 9 twoguruk syl toqoru qamnaccyt ongoston, qajghaan iljdje olordor. Dygyn oghonu taptaan, wucugej, bwogho, kwuusteeq kihi buossu dien biir (qamnaccyt) kyyhyn ojoq bierer. Ojoq ylan ogho wus syl oloror, ol toqoru ogho tworuobet. Mantan abaahy kworon: «Kini bacca toqoru bu bejeleeq djaqtartan ogho-uruu tworoppoto, kuhaghan kihi byhyylaaq», — dien Dygyn Uolu wolorooru teriner. Ol ongoston, terinen Dygyn uolattarynan-kyrgyttarynan kwutuote, kyyha oloror balaghan djieleriger, djie buolbut, saaha sippit atyyrbyn wolottoruom dien aattaan keme suoq kwomoru kytta sylgy syatyn, anaq aryytyn kytaq mungunan,
djie mungunan belemneter. Onu Batas Mendukeen uol ojogho serejen eriger kepsiir, eter: «Iti Dygyn ejigin wolorooru ongoston, iti wuluger syany, aryyny, kwomoru belemnetteren erer, iti buka en bihigitten ogho tworuobetegher sananan erdeghe buoluo, seren” dien. Manyaqa wojdonon Batas Mwondukeen uol bilii munnjullubut kytaqtaaq aryyny ylan ihen kebiher, ol kenne onnugar uu byccaccy kutan kebiher. Kiehe utujallar. Bu utuja syttaqtaryna djie tahyttan emiske kujaqtaaq, duulaghalaaq, batastaaq djon kiiren keleller da, Batas Mwondukeeni: «Ce, kepkin tuon, kwun uluuhuttan, ajyy ajmaghyttan swuterin, mataryn kelle», — dien tyl sanga
buolar. Ol sangany kytta qolumtannga turar kytaqtaaq uunu, aryylaaq buoluo diebittere buoluo uonna saba, umsa aspyttar. Ontukalara aryy kurduk buoluo baara duo, ere barylaan kwulumnuu ubajan taqsaryn onnugar umuruoran kebiher. Many kworoot, bileet Batas Mwondukeen sytar oronunan toghus qolloghohu tiere (kwoturu) annjan, taqsan kuotar. Ol taqsan kuotan ihen ergillen eter: «Mas kurduk worus aldjanyyta biirde ergijen kwuon kwossuom, qaan qassyam, boto bolljoq, kete kerdii buollun, onu kerejdeqqitine djaqtarbyn mas kurduk tahaaran biereerin dojdubar», — dien baran Batas Mwondukeen kuotan dojduluur. Dygynnaaq onton djulajan kyhyn qaardaaqqa djaqtaryn tahaaran biereller.
 
5. Uokaa Tebene — Uokaa nehiliege buolan wuoskeen aattammyttara wuhu.
 
Ol kenne Batas Mwondukeen udjuoruttan Sylan nehiliek djono emie wuoskeebittere wuhu dien kepseen buolara.
III
 
Min bu kepseeni tworuobut agham Kytaanaq Qatylyta nehiliek Djaskovskaj Ivan dienten isterim. Kini 65 saahygar 12 syllaaghyta (1921 s.) wolbute.
 
Batas Mwondukeenten wus uol tworuobute wuhu. Oloru byhyylarynan ol kenne tworoobut kemnerinen kworon aattatalaan, mannyktar:
 
▲1. Kytaanaq Bally;
 
▲2. Wurung Bas Boltongo;
 
▲3. Accaghar Njamnjaq
 
dienner balartan wuoskeenner, qojuut iti sette Qatyly twordo-uuha buolan wuoskeebit. Iti uolattar aattarynan Kytaanaq Qatyly, Boltongo Qatylyta, Accaghar Qatyly nehiliekter aattammyttar.
 
Batas Mwondukeen ol wus uolun wus angy sirge aattatalaan oloqtoobuta wuhu. Boltongo uolun soghoruu Amma siriger badaraan kennjetiger yjan, aattaan oloqtoobuta wuhu. Ol oloqtoobut uola kenniki kelen biligi Qatyly siriger ikki byraattaryn kworsuhe twusput. Manyaqa umnuhan qaalan, occotooghu majgy byhyytynan, kyrgys wujetin majgytynan kwossuhe twuheet ikki uol Kytaanaq, Accaghar buolannar ikkien batastaryn byraattaryn swuregher tireen turan: «Kepkin tuon, kimten kiinneeq, qantan qaannaaq, tuoqtan tuuralaaq qaraghyn?» — dien yjytan, kebin tuonnarallar. Onuoqa atyn sirten kelen turar kihi byhyytynan Boltongo: «Oghorduk Tworo urduha Batas Mwondukeen uola, oghoto-qaana etim», — dien. Kebin (twordun) tuonan bissiheller. Onon bilen Boltongo uolu tastarygar oloqtuullar. Onton biligi Boltongo Qatylyta wuoskeebite wuhu. Onon Qatyly twordo saamaj bastaan bu ilin Djoqsoghon siriger, ol bylyrgy Kwoccoq Tworoloj ologhor ebit. Ol kini olorbut sire «Tworo sire» dien aattaaq ete (wuhu).
 
 
Төрдө — «https://sah.wikisource.org/wiki/Batas_Mwondukeen_uonna_Dygyn_Tojon»