Бикитиэкэ

Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 1 глава. Хайа дьонугар... (Копырин Н.З.): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
← Иннинээҕи уларытыыга
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
HalanTul (ырытыы | суруйуу)
1404 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
HalanTul (ырытыы | суруйуу)
1404 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
 
7 устуруока:
| notes =
}}
Хайа дьонугар таас, оттон тыа олохтоохторугар мас тойукка-номоххо ордук хото киирэр. Саха ырыатыгар туох элбэҕэ, дэлэйэ, өлгөмө, дурда-хахха буолара ба-рытабарыта тыанан образтанар. Кавказ поэта советскай норуоттары, «сис хайа курдук, доҕордуу куустустулар» диир буоллаҕына, саха ырыатыгар кинилэр «сис тыа курдук сиэттиһэллэр», «халыҥ ойуур курдук ханыылаһаллар»; кинилэр «таас хайа курдук хахха буол» диэх-тэрэдиэхтэрэ, биһиги кэбэҕэстик «еуонсуон ойуур курдук дурда буол» диэхпит. Киргизтэр Манастарын атын ахтатын киэҥэ хайа хапчааныгар холуйуллар: манан толору ындыылаах тэбиэн холкутук ааһар кыахтаах. Манас бэйэтин мунна, хоҥоруута, халтаһата — барыта хайанан дьүһүннэнэллэр (112—122). Саха бухатыырын ата «тиити төргүү мутугунан», оттон бэйэтэ «хастаабыт тиит кур-дуккурдук харылаах, суллаабыт тиит курдук сотолоох». Кини, кыыһырдаҕына, «чуор мутук курдук чоноччу таттарар, киил мас курдук кэдэрги таттарар». Сахаҕа «ойуурдаах куобах охтон биэрбэт», «тыала суохха мас хамсаабат», «силиһэ суох мас үүммэт», «хара тыа баайдаах, уол оҕо дьоллоох», «бэл хара тыа ыллыктаах», «хаахыныыр мас охтон биэрбэт» эҥин диэн маһынан, тыанан дьүһүн-нүүрдьүһүннүүр дириҥ ис хоһоонноох этиилэр бэрт элбэхтэр.
 
Мас элбэх омуктар тойуктарыгар киирбитин иһин, ханнык мастар таптаан хоһуйуллаллара эмиэ араастаах. Сахаҕа хоһуйуллар тиит нуучча поэзиятыгар адьаһын да киирбэт диэххэ сөп. Ол оннугар кинилэргэ дуб, ка-линакалина, малина, рябина бааллар. Нууччаҕа дубунан күүс-уох, модьу-таҕа символланар буоллаҕына, тиит сахаҕа эмиэ онно майгынныырдыы туттуллар.
Оттон сорох омуктарга дуб, тиит оннугар бамбук туттуллар (холобур, Китайга, Вьетнамҥа). Бамбук Кытайга элбэхтик үүнэр, күннээҕи олоххо, элбэхтик түт-туллар. Бамбуктан араас сэби-сэбиргэли, иһити-хомуо-һу, мады-салы оҥороллор. Бамбук чэпчэкитинэн, бөҕө-түнэн бэрт тутуу матырыйаала буолар. Бамбугунан оҥоһуллубут храмнар сүүһүнэн сылга туох да буолбак-ка тураллар. Сииги тулуйумтуо буолан күрбэлэри, уу турбаларын бамбугунан оҥороллор. Былыр, кумааҕы суох эрдэҕинэ кинигэни бамбук пластинкаларынан оҥорор буолтар. Уһун синньигэс бамбук пластинкаларыгар суруйан баран быанан тиһэн кэбиһэллэр. Китайдар ол иһин туруору строкалаан суруйар үгэстэммиттэр диил-лэр. Кэлин бамбуктан кумааҕы оҥорор буолбуттар. Китай норуотун олоҕор итинник улахан суолталаммы-тын иһин, кинилэргэ бамбугу хоһуйбатах поэт, художник суох, бамбук өс хоһоонугар, фольклор онтон да атын жанрдарыгар үгүстүк киирбит: «этэ суох олоруох-ха сөп, бамбуга суох сатаан олорбоккун» (147—137).▼
 
▲Оттон сорох омуктарга дуб, тиит оннугар бамбук туттуллар (холобур, Китайга, Вьетнамҥа). Бамбук Кытайга элбэхтик үүнэр, күннээҕи олоххо, элбэхтик түт-туллартүттуллар. Бамбуктан араас сэби-сэбиргэли, иһити-хомуо-һухомуоһу, мадымалы-салы оҥороллор. Бамбук чэпчэкитинэн, бөҕө-түнэнбөҕөтүнэн бэрт тутуу матырыйаала буолар. Бамбугунан оҥоһуллубут храмнар сүүһүнэн сылга туох да буолбак-кабуолбакка тураллар. Сииги тулуйумтуо буолан күрбэлэри, уу турбаларын бамбугунан оҥороллор. Былыр, кумааҕы суох эрдэҕинэ кинигэни бамбук пластинкаларынан оҥорор буолтар. Уһун синньигэс бамбук пластинкаларыгар суруйан баран быанан тиһэн кэбиһэллэр. КитайдарКытайдар ол иһин туруору строкалаан суруйар үгэстэммиттэр диил-лэрдииллэр. Кэлин бамбуктан кумааҕы оҥорор буолбуттар. Китай норуотун олоҕор итинник улахан суолталаммы-тынсуолталаммытын иһин, кинилэргэ бамбугу хоһуйбатах поэт, художник суох, бамбук өс хоһоонугар, фольклор онтон да атын жанрдарыгар үгүстүк киирбит: «этэ суох олоруох-хаолоруохха сөп, бамбуга суох сатаан олорбоккун» (147—137).
Саха норуотун тылынан айымньытыгар уунан дьү-һүннээһин маһынан дьүһүннээһиннээҕэр аҕыйах. Биһиги норуоппут Ленаҕа кэлэн олорбутун устатыгар былыр сир оҥоһуутунан дьарыктамматах, оттон сүүһүнэн ты-һыынча күөллэр, үрэхтэр, ерүстэр киһи, сүөһү уулуу-ругар проблеманы үөскэппэтэхтэр.▼
 
▲Саха норуотун тылынан айымньытыгар уунан дьү-һүннээһиндьүһүннээһин маһынан дьүһүннээһиннээҕэр аҕыйах. Биһиги норуоппут Ленаҕа кэлэн олорбутун устатыгар былыр сир оҥоһуутунан дьарыктамматах, оттон сүүһүнэн ты-һыынчатыһыынча күөллэр, үрэхтэр, ерүстэрөрүстэр киһи, сүөһү уулуу-ругаруулууругар проблеманы үөскэппэтэхтэр.
Оттон сорох сирдэргэ оннук буолбатах. Сир оҥоһуу-тунан дьарыктанааччыларга, уута суох куйаардар олох-тоохторугар уу — күндүттэн күндү. Кинилэргэ итэҕэл саҕана ууга сүгүрүйүү, уунан айыыны-хараны ырааста-ныы (хотугу омуктар уотунан ыраастаналларын тэҥэ), араас сиэр, туом толоруулара үөскээбиттзр.▼
 
▲Оттон сорох сирдэргэ оннук буолбатах. Сир оҥоһуу-тунаноҥоһуутунан дьарыктанааччыларга, уута суох куйаардар олох-тоохторугаролохтоохторугар уу — күндүттэн күндү. Кинилэргэ итэҕэл саҕана ууга сүгүрүйүү, уунан айыыны-хараны ырааста-ныыыраастаныы (хотугу омуктар уотунан ыраастаналларын тэҥэ), араас сиэр, туом толоруулара үөскээбиттзр.
Өссө ислам итэҕэлэ үөскүөн иннинэ кумах куйаар сирдээх-дойдулаах арабтарга ардах айар, үөскэтэр үтүө күүс быһыытынан туойуллара үһү. Ардах уйгу-быйаҥ, байым быһыы буоллаҕына, кураан — кэччэгэй, тардыас кэмэлдьи; итинтэн «кураанах ытыстаах киһи» — кэччэгэй, куһаҕан киһинэн, оттон «инчэҕэй ытыстаах киһи», төптөрү, үтүө майгылаах, дьэллэм «иһинэн ааты-рар (153—18).▼
 
▲Өссө ислам итэҕэлэ үөскүөн иннинэ кумах куйаар сирдээх-дойдулаах арабтарга ардах айар, үөскэтэр үтүө күүс быһыытынан туойуллара үһү. Ардах уйгу-быйаҥ, байым быһыы буоллаҕына, кураан — кэччэгэй, тардыас кэмэлдьи; итинтэн «кураанах ытыстаах киһи» — кэччэгэй, куһаҕан киһинэн, оттон «инчэҕэй ытыстаах киһи», төптөрү, үтүө майгылаах, дьэллэм «иһинэн ааты-рараатырар (153—18).
 
Индияҕа , күн бүгүҥҥэ диэри Ганг өрүс «сибэтиэй» уутугар күргүөмүнэн дьон үҥэллэр-сүктэллэр, айыыла-рынайыыларын-хараларын сууналлар, ыраастаналлар. Хас таҥа-рамсахтаҥарамсах индус, өллөҕүнэ, Бенагрес куорат таһыгар Ганг өрүскэ тимирдиллиэн, биитэр күлүн куттарыан баҕа-рарбаҕарар.▼
 
▲Индияҕа ,күн бүгүҥҥэ диэри Ганг өрүс «сибэтиэй» уутугар күргүөмүнэн дьон үҥэллэр-сүктэллэр, айыыла-рын-хараларын сууналлар, ыраастаналлар. Хас таҥа-рамсах индус, өллөҕүнэ, Бенагрес куорат таһыгар Ганг өрүскэ тимирдиллиэн, биитэр күлүн куттарыан баҕа-рар.
Туркмен народнай поэзиятыгар үйэлэр тухары ууга баҕарыы, кумах куйаары баһылыыр баҕа санаа этиллэр: Уу сүрэҕи-быары сөрүүкэтэр тыына, таммах уу күн уотугар кылабачыйара, күлүмүрдүүрэ туркмен лирик-тэрэ саас тухары өрө көтөҕүллэн туойар ытык көстүү-лэрэ буолаллар.
Таджик Мирзо Турсун-заде кэпсиир: «Биһиэхэ уу — олох тыына. Норуот дьол диэн тугун былыр-былыргыттан ууну кытта сибээстиир. Үчүгэй түүлү түһээбит уон-на онтукаҥ олоххо туолуон баҕарар буоллаххына, ол түүлгүн ууга кэпсээ диэн итэҕэли мин кыра эрдэхпиттэн мээнэҕэ истибэтэҕим».▼
 
▲Таджик Мирзо Турсун-заде кэпсиир: «Биһиэхэ уу — олох тыына. Норуот дьол диэн тугун былыр-былыргыттан ууну кытта сибээстиир. Үчүгэй түүлү түһээбит уон-науонна онтукаҥ олоххо туолуон баҕарар буоллаххына, ол түүлгүн ууга кэпсээ диэн итэҕэли мин кыра эрдэхпиттэн мээнэҕэ истибэтэҕим».
Турсун-заде Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕанааҕы биир маннык түбэлтэни ахтар. Польшаны босхолоспут таджиктар ааттарыттан икки саллаат, делегатынан та-лылланнар, Душанбеҕа Министрдэр Советтарын мун-ньаҕар фроннааҕы бойобуой сырыыларын туһунан ра-пордаабыттар. Таджик саллаата, икки толору уулаах бытыылканы бэрт күндүтүк тутан министрдэр иннилэ-ригэр остуолга ууран баран, оргууй зтэр: «Биһиги Вис-ла биэрэгиттэн кэллибит, ол өрүс уута бу...» Баар дьон бука бары сүһүөхтэригэр тураллар, саалаҕа босхолос-пут доҕордуу Польшаларын уутун уруйдуур тыллар дуораһыйаллар... (146—4,6). Бу бытыылкалаах уулар дьоҥҥо хайдах курдук күүскэ дьайбыттарын үйэ туха-ры ууга сүгүрүйбүт омуктар эрэ дириҥник өйдүөхтэрэ.▼
 
▲Турсун-заде Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕанааҕы биир маннык түбэлтэни ахтар. Польшаны босхолоспут таджиктар ааттарыттан икки саллаат, делегатынан та-лылланнарталылланнар, Душанбеҕа Министрдэр Советтарын мун-ньаҕармунньаҕар фроннааҕы бойобуой сырыыларын туһунан ра-пордаабыттаррапордаабыттар. Таджик саллаата, икки толору уулаах бытыылканы бэрт күндүтүк тутан министрдэр иннилэ-ригэриннилэригэр остуолга ууран баран, оргууй зтэрэтэр: «Биһиги Вис-лаВисла биэрэгиттэн кэллибит, ол өрүс уута бу...» Баар дьон бука бары сүһүөхтэригэр тураллар, саалаҕа босхолос-путбосхолоспут доҕордуу Польшаларын уутун уруйдуур тыллар дуораһыйаллар... (146—4,6). Бу бытыылкалаах уулар дьоҥҥо хайдах курдук күүскэ дьайбыттарын үйэ туха-рытухары ууга сүгүрүйбүт омуктар эрэ дириҥник өйдүөхтэрэ.
Национальнай ураты кыыллары, араас харамайдары образка туттууга ордук чуолкайдык көстөр. Холобур, Индияҕа слон былыргыттан бэрт элбэх уус-уран холо-бурдааһыҥҥа киирбит. Индустар зстетическэй көрүүлэ-ригэр слон кэрэттэн кэрэ, толуу быһыылааҕынан-таһаа-лааҕынан, үтүө майгылааҕынан аатырар. Саамай үчү-гэй дьахтар туттар-хаптар быһыыта слоҥҥа холуллар, үчүгэй илии слон хоботыгар тэҥнээх, санаарҕаабыт дьоннор — хоботтарын сүтэрбит слоннар. Оттон Европа литературатыгар слоҥҥа сыһыан атын, шно слонунан олус бөдөҥү,.томороону, көһүүнү холобурдууллар.▼
 
Монголия, Казахстан, Орто Азия уо. д. а. дойдулар
▲Национальнай ураты кыыллары, араас харамайдары образка туттууга ордук чуолкайдык көстөр. Холобур, Индияҕа слон былыргыттан бэрт элбэх уус-уран холо-бурдааһыҥҥахолобурдааһыҥҥа киирбит. Индустар зстетическэйэстетическэй көрүүлэ-ригэркөрүүлэригэр слон кэрэттэн кэрэ, толуу быһыылааҕынан-таһаа-лааҕынантаһаалааҕынан, үтүө майгылааҕынан аатырар. Саамай үчү-гэйүчүгэй дьахтар туттар-хаптар быһыыта слоҥҥа холуллар, үчүгэй илии слон хоботыгар тэҥнээх, санаарҕаабыт дьоннор — хоботтарын сүтэрбит слоннар. Оттон Европа литературатыгар слоҥҥа сыһыан атын, шноонно слонунан олус бөдөҥү,. томороону, көһүүнү холобурдууллар.
олохтоохторугар тэбиэн, бараан обраһа күүскэ киирбит. Казах ырыаһыта, бэйэтин тэбиэҥҥэ тэҥнээн, бу▼
 
▲Монголия, Казахстан, Орто Азия уо. д. а. дойдулар олохтоохторугар тэбиэн, бараан обраһа күүскэ киирбит. Казах ырыаһыта, бэйэтин тэбиэҥҥэ тэҥнээн, бу
курдук хоһуйар:
:Крепка подпруга, силен верблюд,
38 устуруока ⟶ 41:
(139—271)
Саха поэзиятыгар хонуу ото хаһан да бараан түү-түнэнтүүтүнэн холобурдаммат, хата, ол кэриэтин этиэхтэрэ: «Кугас ынах курдук, кубарыһа-кугдарыһа кууран турар хонуулар» биитэр «талыы хадыһалар, таарбаҕан кыыл таманын курдук, Чалыы отунан таһымныы таҕыстылар» (44—225,226).▼
 
Слон былыргы саха фольклоругар төрүт суох. Оттон «тэбиэн», «хой» (бараан) диэннэр бэрт үдүк-бадык ахтыллаллар («тэбиэн саҕа хара санаатааҕар түөн саҕа үрүҥ санаа ордук», «хой баһа тыл»). Ити үс иитиэх сүөһүлэринэн дьүһүннээһин биһиэхэ кэлин, нуучча ли-тературатынлитературатын сабыдыалынан, киирэн эрэр.▼
▲Саха поэзиятыгар хонуу ото хаһан да бараан түү-түнэн холобурдаммат, хата, ол кэриэтин этиэхтэрэ: «Кугас ынах курдук, кубарыһа-кугдарыһа кууран турар хонуулар» биитэр «талыы хадыһалар, таарбаҕан кыыл таманын курдук, Чалыы отунан таһымныы таҕыстылар» (44—225,226).
 
▲Слон былыргы саха фольклоругар төрүт суох. Оттон «тэбиэн», «хой» (бараан) диэннэр бэрт үдүк-бадык ахтыллаллар («тэбиэн саҕа хара санаатааҕар түөн саҕа үрүҥ санаа ордук», «хой баһа тыл»). Ити үс иитиэх сүөһүлэринэн дьүһүннээһин биһиэхэ кэлин, нуучча ли-тературатын сабыдыалынан, киирэн эрэр.
 
Сахаҕа дьиэ сүөһүлэриттэн образтааһыҥҥа ордук элбэхтик сылгы туттулларын туһунан биһиги сиһилии кэнники главаларга этиэхпит. Манна биир суолу эрэ бэлиэтиэҕиҥ. Ат аан дойду элбэх литературатын поэ-тическайпоэтическай дьүһүннээһинигэр киирбитин да иһин, ол омук аайы барыта адьас биир буолбатах. Холобур, нуучча ли-тературатыгарлитературатыгар (фольклоругар эмиэ) ат киһи эрэллээх доҕорун, бастыҥ көлөтүн быһыытынан күүскэ хоһуйул-лархоһуйуллар буолан баран, онно поэтическай образтааһыҥҥа сылгы этигэр-сиинигэр, иһигэр-үөһүгэр-, сэбигэр-сэбир-гэлигэрсэбиргэлигэр тиийэ ырыҥаламмат быһыылаах. Олоҥхоҕо дьахтары «хаар биэтин курдук ханалдьыйда», «сыһыы биэтин курдук сыспалдьыйда» диэн хайҕаан этэллэр. Оттон нуучча •литературатыгарлитературатыгар дьахтары ити курдук этэн дьүһүннүүр ончу табыгаһа суох, ол курдук бу улуу ли-тературалитература бэйэтэ үйэлэр тухары олохсуйбут ураты кэрэ дьүһүннүүр средстволардаах, онон өскө сылгынан дьү-һүннээһинидьүһүннээһини туттар да түбэлтэтигэр сахаттан атыҥ, хан-ныкханнык эрэ ураты линияны тутуһар диэххэ сөп.
 
Итинэн дьахтар кэрэтин биэнэн дьүһүннээн хоһуйуу үчүгэй дуу, куһаҕан дуу диэн боппуруоһу быһаччы туруорар сыыһа.
Төрдө — «https://sah.wikisource.org/wiki/Саха_поэзиятын_дьүһүннүүр_ньымалара._1_глава._Хайа_дьонугар..._(Копырин_Н.З.)»