Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Саастарын тухары булдунан... (Копырин Н.З.): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Саастарын тухары булдунан, таба иитиитинэн дьарыктаммыт омуктарга (холобур, эвеннэргэ, эвенкилэргэ) булт кыыллара, ордук таба, тайах уо. д. а. образтааһыҥҥа күүскэ киирбиттэр. Булт кыылларыгар сүгүрүйүү кинилэр итэҕэллэригэр дириҥник иҥмит. Эвенкилэр былыр өйдөөһүннэринэн Улахан Араҥас Сулус (Большая Медведица) — тайах (Хоглэн), оттон Аччыгый Араҥас Сулус (Малая Медведица) — кини тугута. Эвенкилэргэ Аллараа, Үөһээ дойдулары Орто дойдуну кытта холбуур ойуун мифическэй өрүһүн харабыла, хаһаайына — сүдү атыыр таба. Кинилэр өбүтэлэрэ эмиэ аарыма тайаҕынан дьүһүннэнэр эбит (#9—69, 75, 105).

Оттон муора булдунан иитиллэн олорооччуларга (холобур, эскимостарга, муора чукчаларыгар уо. д. а.) киит, морж, тюлень, ньиэрпэ ырыаҕа-номоххо киирэл-лэркиирэллэр, остуоруйа сүрүн персонажтара буолаллар. Ол кур-дуккурдук; «дьахтар буолан төрөөбүт киит» туһунан остуору-йаларостуоруйалар, «киити бултуур үҥкүү», «ньиэрпэ үҥкүүтэ», «кырса^ бырааһынньыга» эҥин диэннэр элбэхтэр.

Ити омуктар үҥкүүлэрэ муора булдун көрдөрөр хам-саныылардааххамсаныылардаах буолаллар. Кинилэр тыллара муора бул-дугарбулдугар сыһыаннаах терминнэринэн олус баай. Холобур, эскимостарга морж ууга ханан, хайдах сылдьарынан, хайа диэки устан иһэринэн уонна төһө саастааҕынан көрөн уон биэстенбиэстэн тахса тус-туспа ааттардаах буолар эбит. Аһаҕас муораҕа бөдөҥ кыылы бултуурга тыл итинник чуолкай сигналлара олус табыгастаахтар. Итин-никИтинник кэмчи буолан баран, эл^бэҕиэлбэҕи этэр сигналлар' булчут түргэнник сөптөөх быһаарыныыны ылына охсон кыылы гарпунунан, үҥүүнэн таба быраҕарыгар көмөлөһөллөрө биллэн турар (132—85, 87, 101).

Арҕаа Сибииргэ. Обь өрүс тардыытыгар олохтоох мансиларга бадыкбалык төһө улахан суолталааҕын, Юван Шесталов маннык хоһуйуута дьэҥкэтик көрдөрөр:

Юван Шесталов олох араас көстүүтүн, кэрэни, үчүгэйи үксүн күөл, өрүс балыгынан дьүһүннүүр эбит. Күн ууга түспүт күлүгэ, илимҥэ иҥнибит балык курдук, кылбаҥныыр; балык үөрүн курдук хойуу норуот; сүрэх, балык курдук, мөхсөр; киһи, үлүйдэҕинэ, тоҥ балыктааҕар туртайар; кыраһыабай кыыс суһуоҕа — балык ку-туругункутуругун курдук, кини оҕуруо симэхтэрэ — күндү балык хатырыктара. Эдэр бил балык хараҕа кэрэтин бу поэт сибэккигэ холоон дьүһүйэр.

Омуктар былыр-былыргыттан образка таптаан киллэрэр көстүүлэрэ, харамайдара эҥин араас буолалларын ааһан, чопчу биир көстүүгэ, харамайга эстетичес-кэйэстетическэй сыһыаннара үүт-үкчүтэ суох, өссө арыт уун-утары буолар. Биир омук үчүгэйи образтыырга ахтар кыылын атын омук куһаҕаны, мөлтөҕү дьүһүннүүргэ туттара эмиэ баар буолар. Гегель: «Биир норуот өйүн ууһун сөхтөрөр үчүгэйэ атын норуокка салаҥнык, дьулааннык, түктэритик көстүөн сөп» (113—302), — диэбиттээх.

Холобур, былыр мифтэргэ үгүстүк киирбит дракону ылыаҕыҥ. Европа литератураларыгар дракон киһиэхэ өстөөх хараҥа күүстэри образтааһыҥҥа туттуллар. «Дракон» (йгакоп) диэн грек омук тыла. Арҕаа омуктар сэһэннэригэр кини уот тыыннаах, кынаттаах (арыт хас да бастаах) фантастическай эр^иэнэриэн кыыл көрүҥнэ-нэркөрүҥнэнэр. Нуучча фольклоругар дракоҥҥа майгынныыр Змей-Горыныч обраһа баар.

Оттон Вьетнамҥа - драконтан төрүттээх король олоро сылдьыбытын туһунан былыргы номох эмиэ баар (142—251). Кинилэр сирдэрин-дойдуларын аатыгар дракон элбэхтик киирсэр эбит. Индокитай саамай улахан өрүһэ Меконг вьетнамныы аата Кыу-лонг (тоҕус дракон) диэн, билигин Ханой столица оннугар Тханг-лонг (Көтөр дракон) диэн ааттаах кириэппэс турбута үһү; Ха-лонг диэн хомо быһаччы тылбааһа түһэн иһэр дракон диэн буолар уо. д. а. Итилэр бары былыргы үһүйээннэртэн үөскээбит ааттар (149—19/.

КитайКытай поэзиятыгар драконунан образтааһын олус элбэх. Өрүһү туоруур бөкчөгөр муосталар — дракон-нардраконнар («не видно в небе ни единой тучи! Откуда же сле-телслетел к реке дракон?»); кыыһырбыт киһи бытыга — көтөн иһэр дракон («усы — поднявшийся дракон») (100—34, 298); «дракон утуйдаҕына», ардах түспэккэ сир-дойду куурар-хатар (100—61).

Саха олоҥхотугар дракоҥҥа майгынныыр кыыл баар. К. Оросин «Ньургун Боотур» диэн олоҥхотугар абааһы бухатыыра Алып Хара аллараа «өлүү луоҕатын ис кырыытыгар үс хос бастаах, сэттэ салаа кутурук-таахкутуруктаах, дьүһүнэ таллан эриэн, сэттэ анньар иннэлээх, өрөҕөтүгэр аҕыс атахтаах абааһы дьүһүннээх баҕадьы» буолан түүрүллэн сытар. Кини айыы дьонун өлөр өстөөҕө,. Эмиэ ити олоҥхоҕо Ыйыста Хара «үс хос бастаах икки салаа кутуруктаах Садаҕа Уот моҕойу миинэн» айанныыр (22—335, 120).

Ойуунускай олоҥхотугар абааһы кыыһа Ытык Ха-хайдаанХахайдаан аймаҕа Тимир Дьигистэй кырамтатын булаары Хаан Дьалыкы байҕалга «өлүү дьирибинэй балык буолан» умса сылдьан көрдүүр (39—300). Айыы бухатыырдара «өлүү дьирибинэй балык сиһин үөһэ силимнээх көрүлүүр көр муос саалаахтар», «өлүү дьирибинэй балык өһөҕөр уһаарыллыбыт уһун сула турба батастаахтар» (41—-33; 39—193). Ньургун Боотур саата «өлүү балыгын сиһин үөһэ силимнээх» диэн этиллэр (22—86).

Ити «дьирибинэй», «луо» диэн тыллар бэрт былыргыттан кэлбит буолуохтарын сөп. Холобур, былыргы тюркдартүүрдэр «лу» диэн дракону уонна эриэн кыылы ааттыыллара биллэр (116—334).