Суруйааччыга кэм тыына (Ойуку Ангелина Кузьминаҕа биэрбит интервьюта): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

 

- Эн саха чулуу учуонайын Г.В. Ксенофонтов дьылҕатын сыныйан үөрэппит суруйааччы быһыытынан туох санаалааххын?

- Гаврил Васильевич Ксенофонтовы ханнык баҕарар уһулуччулаах дьону үөрэтэр курдук муҥурун булбаккын. Бүгүн арыйан аахтаххына саҥаны аахпыт курдук буолаҕын, сарсыныгар өссө эбии, күнтэн күн аайы арыллан иһэр. Өссө сүрүн үлэлэриттэн ураты атын үлэлэрэ билигин да баттана сыталлар. Ол хаһан тахсара биллибэт. Дойду үрдүнэн араас экэнэмиичэскэй өттүнэн кириисис буолан, харчы суох диэн буолар. Урут эмиэ кыаллыбат этэ. Ити биһиги олохпутугар олус эрэйдиир. Дьиҥинэн, кини аата тиллээтин кытта саба түһэн үлэлээбиппит буоллар, төһөлөөх учуонайдаммыт, суруйааччыламмыт буолуо этибитиий?! Билигин сорох үлэлэрин кыайан аахпат буоллулар. Айаҥҥа сылдьан харандааһынан туох түбэһиэх хаһыат, кумааҕы кырамтата да буоллун бэлиэтэнэн, суруйан иһэр эбит. Сорох тыллары киһи аахпат гына бэйэтин күлүүс тылларынан суруйталыыр эбит. Ону эмиэ үөрэтиллиэхтээх. Оччотооҕуга бобуу диэн сүрдээх кытаанах буоллаҕа дии. Учуонайдар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар эмиэ саҥа арыйыыларын наһаа нэлэччи ууран биэрбэттэр эбит быһыылаах. Ити холобур «Эллэй суруктаах этэ, ол суругун кэлэн иһэн Өлүөнэ турууктарын утары ууга ыыппыт, түһэрбит” диэн буолар. Ону санаан көрдөххө, “суруктар ити турууктарга бааллар” диэн этэн кэбиспит курдук. Кэлин элбэх суруктар көһүннүлэр. Оччотооҕуга кини өссө Сэбиэскэй былаас арыый сымнаһыар, тулуйумтуо эрдэҕинэ санаатын-оноотун суруйан, үлэлээн хаалбыт. Олох кытааппыттарын кэннэ бэйэтин санаатын таайтаран тиэрдэ сатаабыт курдук көрөбүн. Холобур, нуучча улуу бэйиэтин Пушкин “Алтан аттаах” диэн поэматын ырытар ээ. Ити үлүгэрдээх “Урааҥхай сахалар” иккис томугар үлэлээри баттата сылдьан, 1937 с. Москуба анныгар Дмитров куоракка тиийиэн аҕай иннинэ Иркутскай суруйааччыларыгар «Өрөбөлүүссүйэ алтан ата» диэн эмиэ ааттаан ааҕан биэрэр. “Пушкин ханнык баҕарар айымньытын ааҕарга бэйиэт көннөрү суруйбутун курдук ааҕымыахха наада, бэйэтэ күлүүс тыллардаах” диэн этэр. Символларынан суруйууну баһылаабытын, онон сирэйинэн эппэтэҕин, тыл араас дэгэтин биллэххэ, кистэлэҥин чопчу арыйарын чаҕылхайдык быһаарар. Сыыһа ырыталларын, бэл, Белинскэй кытта манна алҕаһаабыт диэн таайтарыылаахтык бэлиэтиир. Өскөтүн ол кэрчиги (Пушкин айымньыларын алдьархайдык цензуралыыр, быһан ылар этилэр) ылбатахтара буоллар, “Белинскэй итинник суруйуо суоҕа этэ” диир. Кырдьык, ол кэрчиктэри кэлиҥҥи таһаарыыларыга киллэрэн биэртэр эбит. Онон оччотооҕуга уһулуччулаах литературоведтар, кириитиктэр баалларын үлтү охсон кэбиһэр. Онно кини историк, бэлиитик, экэнэмиис, этнолог, юрист да курдук көрөр. Кини поэмата – баһа атах буолар, атаҕа бас буолар диэн түмүккэ кэлэр, тэҥнэбил бөҕөтүн аҕалар. Марксизм бу суолунан бардаҕына хобдох дьылҕаланар диэн Сэбиэскэй былааһы хаарыйар. Ол чахчы оннук да буолбута.

- Дьылҕата хайдах эргиллиэҕин сэрэйэн билэ сырыттаҕа...

- Дьиҥнээх науканы тутуһар киһи эбит. Диалектическай хамсааһыны, философияны, этнос сайдыытын, кэхтиитин, түмүгүн барытын, бэйэтин эрэ кэминэн кээмэйдээбэккэ, инникитин хайдах сайдыахтааҕын көрөн олорор буоллаҕа дии. Онтон хайдах да, туох да манньаҕа туоруур кыаҕа суоҕа. Сахалар түҥ былыргы устуоруйулаах эбиппит диэн санаатын ыһыктыбатаҕа. Ону ханнык эрэ инородец сахалар нуучча норуотунааҕар дириҥ устуоруйалаах буолуохтарын билиммэккэлэр, биир үксүн, сөбүлээбэккэлэр омугумсуйууга буруйдаабыттара. Улуу ученай онуоха сахалар историяларын, культураларын, итэҕэллэрин, тылларын бары өттүттэн ылан, тэҥнээн көрөн дакаастыыра бэрт буолан бэйэтигэр эрэнэрэ. Кини хара өлүөр диэри наука кырдьыгын тутуһан, итэҕэйэн туран, харыс даҕаны халбаҥнаабакка, үлүһүйэн туран үлэлээбитэ. Ону хомуньуусум идеологията аахсыбат буоллаҕа. Аҕата Василий Никифорович “Сталин былааһа уһуннук барыа суоҕа, кини өллөҕүнэ уолаттарым ааттара тиллиэҕэ” диир эбит. Онон Гаврил Васильевич бэйэтин олоҕо хайдах түмүктэнэрин сэрэйбит, норуот өстөөҕө оҥоруохтара диэн билбит буолуохтаах. Ону баара атын өттүттэн илиититтэн-атаҕыттан баалла сылдьара... Сэбиэскэй былаас бастакы хардыыларыттан, улуус кулубата аҕалаах дьиэ кэргэн уолаттарын реакционнай көрүүлэрдээх, буржуазнай идеологтарынан буруйдааһыны саҕалаабыттара. 1927 с. бииргэ төрөөбүт инитэ П.В.Ксенофонтов саха сирин конфедералистарын хамсааһыннарын саҕалаан, хомуньуустар былаастарын утаран бастаанньа оҥорбута. Репрессия хааннаах илиитэ хаһан эрэ харбыахтааҕын экчи билэ сылдьар, эбиитигэр юрист үөрэхтээх Гаврил Силипиэнтэп, бэйэтин харыстаммакка харса суох үлэлээбит эбит.

Биһиги тылбыт барбытынан үөрэнэн хаалан, “Сэбиэскэй былааһы утарааччы” диибит. Дьиҥинэн, Байбал Силиппиэнтэп былааһы аҥардастыы илиитигэр харбаабыт хомуньуус баартыйа салалтатын утары барар. Ньүдьү-балай былаас соҕотохтуу айбардаан олорорун. Бэйэтин бырагырааматыгар – “биһиги Сэбиэскэй былааһы утарбаппыт, ол гынан баран хомуньуус баартыйа былааһы былдьаан ылла, атын ким да санаатын истиэн баҕарбат. Дьиҥинэн, бу былааска элбэх баартыйа үлэлиэхтээх” диэн этэр ээ. Ону барытын туора соппуттарын, сыыһа суолунан барбыттарын дьүүллүүр. Онуоха “бандьыыт” аатырар. 60 сыл ааспытын кэннэ Байбал Силиппиэнтэп эппитэ олоххо киирбитэ.

Хабырыыс Силиппиэнтэп Ойуунускайдыын сыһыана олус үчүгэй этэ. Оттон хомуньуус Ойуунускай, Байбал Силиппиэнтэп хамсааһынын кэнниттэн, сыһыана тосту-туора утары буолуохтаах этэ буоллаҕа. Ону кини инньэ гыммат. Истипиэндийэ да биэрэр, кинигэлэрэ да тахсалларыгар көмөлөһөр. Платон Алексеевич олоҥхоҕо, ученай Силиппиэнтэп курдук, күүскэ ылсан үлэлээбитэ, хайа баҕарар норуот үүнэн – сайдан тахсарыгар бастакы үктэлэ олоҥхо буоларын этэрэ. Ксенофонтовка эмиэ “саха норуотун туох баар мындыра, култуурата олоҥхоҕо түмүллэр” диирэ. Саха норуотун икки улуу киһитин өйдөрө – санаалара, күннээҕи кыһалҕалара, кэлэр кэскиллэрин кэпсээнэ итинник дьүөрэ этэ..

- Сахалар төрдүлэрин туһунан санааҥ?

- Сахалар төрдүлэрин, хантан кэлбиттэрин эппит кэнсиэпсийэтэ уларыйбакка сылдьар. Байкал кырыытыттан сахалар, Маньчжурия диэкиттэн тоҥустар кэлбиттэрин ыйар. Бу сыҕарыйыы хаһан саҕаламмытын кытта этэр. «Великое переселение народов» диэн биһиги эрабыт I үйэтигэр буолбута дии. Ол кэмҥэ бастаан табалаах тоҥустар кэлэллэр, кинилэр сахалыы тыллаахтар диэн этэр. Ол аата уруулуу тыллаахтарыгар түмүк оҥорор. Пазырык Кургаҥҥа хаһыы бөҕөнү хаһаллар буолбат дуо. Онно үксэ көмүс оҥоһуулаах табалар көстөллөр, таба таҥаралаахтар. Иккис балаһанан хоролор кэлэллэр. Бэйэлэрэ туспа “хоролуу” тыллаахтар буолан баран, эмиэ саха тылын билэллэр. Ол кэлэллэригэр ынах сүөһүнү аҕалаллар. Ити икки уустар Бүлүүгэ түспүттэрин суруйар. Ону хаһан түспүттэрин өйдүөххэ наада. Табалаахтар I-VI үйэҕэ уһун кэмҥэ, VII-IX үйэҕэ диэри сүөһүлээхтэр, XI-XII үйэҕэ диэри дьиҥ сахалар – хаҥаластар кэлэллэр. Бэйэлэрэ тыллаахтар, судаарыстыбаннастаахтар ол кэлэн өрүс аттыгар Сыр Дарья, Ангара эҥин диэки олорбут буолан, кэлин хочолоох сири сөбүлээн Эркээнинэн, Туймааданан, Эҥсиэлинэн тарҕаммыттар. Уратылара диэн аттаахтар. Ат үрдүгэр олорон атыттары дьаһайа сылдьар – дарханнар. Биһиги историктарбыт археологтар этиилэринэн барбыттара. Онон археология матырыйаала хайдах көстүбүтүнэн, нуучча кэлиэн эрэ иннинэ XIV-XV үйэлэргэ сахалар кэлбиттэрэ диэҥҥэ тиийэ суруйаллар. Билигин утаран-утаран баран Кенофонтов эппитигэр тиийэн кэллилэр. X-XI үйэҕэ олорбут, туттубут малларын буллулар. Ол эрээри араас чинчийии баар, билигин да чуолкай түмүк тахса илик.

- Дьаамсыктарга “История труда и быта приленских ямщиков” диэн музей тэрийбитиҥ. «Хоболоох суолу» суруйаргар хайдах киирэн үлэлээбиккиний?

- Үчүгэй баҕайытык ыйыттыҥ. Мин маҥнай литератураҕа бэйиэт быһыытынан кииртим ээ. 50 сааспар уларыта тутуу баттаспыта. Хайдах эрэ хомуньуустар идеологиялара, баһылыыр-көһүлүүр оруоллара эҥин мөлтөөбүтэ көстөр этэ. Онон, арааһа, үтүө кэмнэр кэлэн эрэллэр диэн сэрэйэрим. Суруйуохтаах айымнньым персонажтарын, сүрүн геройдарын эрдэттэн ааҕаммын, сорохторун музейга сылдьааччыларга кэпсии сылдьар буоллаҕым дии. Хабырыылы, Байбалы, ити дьиэ кэргэн барҕарыытын уонна эстиитин, норуот өстөөхтөрө буолбут саха чулуу интеллигеннэрэ, үөрэхтээхтэрэ, бэл, оннооҕор сэбиэскэй былаас иһин охсуспут, гражданскай сэрии геройдара, көннөрү үлэһит дьоннор тоҕо норуот өстөөхтөрө ааттаммыттара, ытыллыбыттара, сыылкаламмыттара, репрессияламмыттара миигин эрдэттэн долгутара. Мин оскуолаҕа кинилэр “норуот өстөөхтөрө”, “троцкистар кутуруксуттара” ааттанар кэмнэригэр үөрэммитим. Ол кэмҥэ кинилэр үтүө ааттара ааттаммат, айымньылара тарҕатыллыбат, туруоруллубат кэмнэригэр үөрэммитим. Кинилэр тустарынан кэлин реабилитацияламмыттарын эрэ кэнниттэн, сорохторун ааттарын 90-с сыллартан саҕалаан ааҕан барбытым.Устуоруйа дьиҥ ис хоһооно уонна нөоруот олоҕо, ааспыт уонна билиҥҥи кэм, иннибитигэр туох кэтэһэн турарын өйдүү сатыырым. Мин поэт эрэ быһыытынан биллэрим. Баҕа санаам поэмаҕа да баппат кэми көрдөрүөхтээҕэ. Онон арамаан буолуохтакаҕа. Бэйэм проза көрүҥэр биир да үлэм суоҕа. Арамаан хайдах майгылаахтык суруллуохтааҕын сабаҕалаан даҕаны, үөрэтэн, ааҕан даҕаны билэрим. Арамааҥҥа суруллар үйэлэр алтыһыылара, төһө даҕаны мин кэмим буолбатаҕын иһин, геройдарым олохторунан олорбут, хоболоох суол устун кинилэрдиин айаннаабыт, ыччаттарыныын бииргэ үөрэммит, доҕордоспут, сорохторунуун аймахтаспыт курдукпун. Мин эрэ буолуо дуо, сахалар бука бары. Бу суол барыбыт хорук тымыра буоллаҕа дии. Суруйааччы төрдүттэн билбэт тиэмэтин суруйарын саарбахтыыбын. Норуот бастыҥтан бастыҥ уолаттара бэйэлэрин кэмнэрин куоһарбыт ааттара ааттанар кэмэ кэлбитэ. Кырдьык уонна көҥүл туһугар охтубуттары аны үөхтэрэр, үрдүлэриттэн тэбистэрэ сылдьар кэм ааспыта. Ити барыта “Хоболоох суол” арамааммын суруйууга тиэрдибитэ. Норуот өйө-санаата хайдах сайдарый, ханнык кэмнэргэ уларыйарый, улугурарый, онно сыһыаным хайдаҕый диэнинэн салайтарбытым. Өйдөөбүтүм – аан бастаан, норуот өйүн-санаатын төрдүттэн уларытыы, бэйэ-бэйэни утарыта туруортааһын, ол кэнниттэн таптаабыттарын хоту салайыы, норуот баҕарар баҕатын аҥардастыы эрэннэрии айдаана буолар эбит.

Бастаан Лена орто умнаһын дьаамсыктарын историяларын, үлэлэрин уонна олохторун көрдөрөр музей тэрээһиниттэн саҕалаабытым. Сахалары кытта хайдах олорбуттарын, сыһыаннарын, бастаан кэлэллэригэр хайдаҕын арыйыыттан. Дьаамсыктар бэйэлэрэ даҕаны киһи аһыныах курдук олохтоох дьон этилэр. Дьадаҥылара, бүтэҥилэрэ бэрдэ, “биһигиттэн биир да үөрэхтээх тоҕо тахсыбатый” диэн сахаларга ымсыырар, муҥатыйар буолаллара. Өрөбөлүүссүйэ буолуон иннинэ сахалартан улахан тутулуктаахтар эбит. Сир көрдөөн ылаллар, сахалар аһыныгас буоланнар бастаан көҥүл өттүнэн биэртэлээбиттэр. Оттон дьаамсыгыҥ оҕото-уруута элбээн иһэрэ... Ол да буоллар, хайдах эрэ үллэстэн эйэ дэмнээхтик олороллоро. Дьаам дьоно “Соҕотохтуу быстан олордохпутуна өлүүһүбүт, сахалар үтүө дьоннор эбит” диэннэр саха уолаттарыгар кыргыттарын кэргэн биэрэллэрэ, сахалары кэргэн ылаллара. Ол иһин бары сахалыы тылланаллар. Биир дьаам ыала тоҕус оҕолооҕуттан аҕыс кыыһын сахаларга кэргэн биэртэлээбит. Көннөрү сахаларга буолбакка, үөрэхтээх өттүлэригэр биэрэр эбит.

Онтон дьэ Сэбиэскэй былаас буолар. Дьаамсыктарга туох баар сир үчүгэйин, баай, атыыһыт сахалар сирдэрин былдьаан, түҥэтэн биэрэллэр, эбии көлүүр аттарынан, тэриллэринэн туохха наадыйалларынан хааччыйаллар. Онон кылаассабай сыһыан эмиэ көстөн ааһар. Биир өттүттэн үөрэллэр, «быыһыы кэллилэр” диэн саныыллар. Хомуньуус эҥин буоланнар утарыта турсуу барар. Сорохторо үрүҥнэргэ кыттыһаллар. Олор олох аҕыйахтара. Итинник. Сэбиэскэй былаас барыларын тэҥнээн кэбиһэр. Сэттэ уон сыл буолан баран, аны уларыта тутуу буолар. Дьаамнарга болҕомто эмиэ улаатар. Ону ааҕааччы өйдүүрэ дуу...

Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэни баайдыын, дьадаҥылыын, үөрэхтээхтиин үөрэҕэ суохтуун, омугуттан тутулуга суох бары уруйдаан көрсүбүттэрэ. Ыраахтааҕылаах нуучча батталыттан букатыннаахтык босхолонуу суола арылынна диэннэр. Күлүмнүүр, Широких, Ксенофонтов, Новгородов эҥин да буоллун, бука бары үөрэхтээх дьон уруйдаан-айхалаан көрсөллөр. Тэҥ буолар кэммит кэллэ, буржуазнай-демократическай өрөбөлүүссүйэ буолла, мантан инньэ, биһиэхэ, бэйэлэрин оҕолорун курдук сыһыаннаһыахтара, үөрэх тэнийиэ эҥин диэх курдук саныыллар. Оттон Г.В. Ксенофонтов учредительнай мунньах дьокутаата, Сибиир уобаластааҕы бырабыыталыстыбатын чилиэнэ буолбута. Онно сылдьан саҥа былааһы уруйдаабыт-айхаллаабыт дьоннор бэйэлэрэ эмиэ урукку ыраахтааҕы норуотугар сыһыаныттан бэйэлэрэ эмиэ уларыйбатахтарын өйдүүр уонна саҥа былааска үлэлииртэн аккаастанабын диэн, сиэмистибэ бэрэссэдээтэлигэр Күлүмнүүргэ эппитин итэҕэйбэт. Олоҕун тиһэх сылларыгар саҥа былаас туохха тиэрдибитин өйдүүр. Онон “Хоболоох суол”диэн түөрт кинигэлээх айымньыбын бу күүстээх охсуһуу да кэннэ, син биир туох да уларыйбатах диэн санаалаах түмүктээбитим.

Суруйааччы кырдьыгы суруйа сатыахтаах. Онуоха бэйэтэ таласпат, турууласпат буоллаҕына, “тоҕо үлэлиигин” диэн ыйытыы туруон сөп. Ким төһө кыайарынан ол туһун ситиһэ сатыахтаах, оттон ол соругун кыайбыта- кыайбатаҕа – бэйэтэ туспа суол.

- Кэлин “Олох модьоҕото” диэн сэһэн суруйбутуҥ.

- Онно оҕо сааспын, оскуолатааҕы кэмнэрбин, онуһу бүтэрэн баран холкуоска хайдах үлэлээбиппитин суруйбутум. Бу кинигэм автобиографичнай. Үс кэрчик сэһэнтэн аттарыллан суруллубута. Бастакы сэһэн оҕо саас кэмэ, иккис сэһэн оскуола бастакы кылааһыттан тохсуска диэри, үһүс сэһэн – онус кылаас тула. Бу кэм - оскуола оҕотун өйүн-санаатын үөскээһинэ, төрүттэниитэ көстөр. Кинигэм киирии тылыгар суруйбутум курдук, “мин оскуолаҕа үөрэммит сылларбар хайҕана сылдьыбыппын буолбакка, мөҕүллүбүппүн-этиллибиппин, буруйдаммыппын, тугу кыайбатахпын эрэ суруйуом” диэн санааны тутуспутум. Ону ааҕан сорохтор бу мөлтөх да баҕайы киһи эбит диэхтэрэ эбитэ буолуо. Оскуолаҕа биир мөкү суол баар – үчүгэйдик үөрэнэр оҕону кэлтэгэйдии наар төбөтүттэн имэрийэ сылдьыы. Ортотук үөрэнэр оҕону умнуу, оттон соһуллуулаах үөрэнээччигэ хаҕыс сыһыан, кэнэйдээһин, устунан, олох даҕаны, киһи быһыытынан эһии ... Биһиги кэммитигэр иккис-үһүс сылын халларыы, оскуолаттан устуу диэн баар этэ. Түөрдүнэн-биэһинэн үөрэнэр оҕолор таах көҥүл босхо сылдьаллар. Оттон мин ортонон үөрэнэбин гынан баран, уопсастыбаннай үлэм элбэҕэ бэрдэ: истиэнэ хаһыатын таһаарааччы, литературнай куруһуок уонна эдэр туристар альбомнарын киэргэтии, уус уран самодеятельноска кытыннарыы, онно барытыгар кытыннараллар, биллэ-көстө сатаабатым үрдүнэн соруйаллар. Онон санаам оонньооһунун барытын суруйтум. Оҕо эрдэхпиттэн тугу дьиктиргии көрбүппүн наһаа болҕойор үгэстээҕим. Ону доҕотторум “эн дьикти баҕайы этиҥ. Биһиги мээнэ сылдьар кэммитигэр, туой оту-маһы одуулаһан тахсарыҥ” диэн этэллэр. Таптыырым оннук буоллаҕа. Мас хайдах лабаалааҕын, тоҕо, хайа диэки токуруйбутун, үчүгэй сибэкки көстүүтүн, суолу хаар хайдах ойуулаан типпитин одуулаһар этим. Бука, айылҕаттан буолуо. Барыбытыгар да оннук дьоҕур баар эбит. Улахан убайым, онтон ортом, кыра иним эмиэ суруйан иһэн бырахпыттар. Абаҕабыт уола Чукураһа Ньукулай диэн математика учуутала киһи баар этэ. Кини айымньыларын мунньан «Күөмчүлэммит көлүөнэ ырыаһыта» ааттаан хоһооннорун хомуйан кинигэ таһаартым. Оччотооҕуга эрдэ төрөөбүт талааннаах дьоннор бары арыгыһыт буолан хаалаллара. Онтон олус хомойобун.

- Оҕолорго айымньыларыҥ туһунан...

- Суруйааччы оҕолорго киирдэҕинэ оҕо курдук буолар түгэннэрдээх. Кырачааннар саҥараллара, ону-маны тэҥнииллэрэ бу үчүгэйиэн. Үстээх-түөртээх оҕо сыаптаах тыраахтары кытары көлүөһэлээх тыраактар баран иһэллэрин көрөн «Ити оҕото ийэтин батыһан иһэр» диэбитэ ураты дьиктитик иһиллэр буолбат дуо?. Ити курдук. Оҕолорго “Бэлэх”, “Хачыал”, “Бурҕаллай” хоһоонунан кинигэлэри суруйбутум. Халлаантан харбаан тугу да суруйбаппын. Оҕо бэйэтэ туох диэбитин, тугу саҥарбытын, сиргэ, халлааҥҥа хайдах көстүү буолан ааспытын өйдөөн хаалар үгэстээҕим. Ол барыта тугу билбиккэр, хомойбуккар, үөрбүккэр сыһыаннаах буоллаҕа. Оҕо суруйааччыта бэйэтэ эмиэ оҕо курдук буолуохтаах. Мин мэлдьи дьиктиттэн соһуйабын ээ. Бу эттэхтэрэ үчүгэйин эбэтэр сүөргүтүн диэх курдук. Ол аайы санааҥ араастаан оонньуу сылдьар...

- Суруйааччы ньыматыгар тугу этиэххин сөбүй?

- Ардыгар суруйааччы диэн кимин бэйэм да билбэт курдукпун дии. Тоҕо суруйабыный диэн арыт санаан ылааччыбын. Дьон сынньаналлар, күүлэйдииллэр, харчы өлөрөллөр... Мин буоллаҕына, сиэбим кураанах сылдьаммын суруйабын. Бу акаары акаары быһыы буолбатах дуо? Аны туран суруйбатахпына, эмиэ адьаһын сатаммат курдук. Быһыыта, балта уонна кыстык, сымыйа уонна кырдьык, сырдык уонна хараҥа икки ардыгар сылдьардыы сананарыҥ баар буолааччы. Суруйааччы онтон быыһанар, кыайыылаах тахсар мөккүөрүгэр сылдьар киһи быһыылаах. Хас суруйааччы баар да, оччо ньыма баар. Хайа баҕар суруйааччыны чинчийээччилэр даҕаны, ааҕааччылар даҕаны ол ньыматынан ааҕа билэллэр.

Аан маҥнай хоһоон суруйуум маннык этэ. Алтыс кылааска үөрэнэ сырыттахпына Саҥа дьыл бырааһынньыгар харыйа киэргэтиитэ буолара. Оччотооҕуга барытын бэйэбит илиибитинэн оҥорон киэргэтэрбит. Онно пионер баһаатайбыт биһиэхэ, – Сорохтор уруһуйдуоххутун, Саҥа дьыл туһунан хоһоон да суруйуоххутун сөп, – диэбитэ. Итинник эппитэ миэхэ минньигэс баҕайытык киирбитэ. “Хоһоон да суруйуохха сөп эбит ээ” диэн санаа үүйэ-хаайа туппута. Дьиэбэр баран суруйдум. Хоһоонум кэпсээн курдук тахсыбытын бэйэм да өйдөөтүм, кимиэхэ да көрдөрбөтүм. Онтон ыла кистээн суруйа сылдьар буолбутум. Сэттис кылааска үөрэнэ сырыттахпына Мотрена Васильевна Зырянова диэн саҥа үөрэҕин бүтэрбит саха тылын учуутала хас да куруһуогу тэрийдэ: туристическай, литературнай уонна чуучала оҥорооччулар гиэннэрин. Аны туран гимнастическай уонна тустуу секцияларыгар суруттардым. Оҕо-оҕо курдук буоллаҕым. Сотору биир-биир быраҕыталаатым. Туристическайым уонна литературнайым эрэ хаалла. Оройуон уонна республика эдэр туристарын күрэхтэһиилэригэр кыайаммыт ахсыс кылааска үөрэнэ сылдьаммын: Дьокуускай – Улан-Удэ – Байкал, тохсус кылааска Дьокуускай – Москва – Ульяновскай маршруттарынан күрэххэ сылдьыбытым. Ханна сылдьыбыппытын, тугу билбиппитин-көрбүппүтүн барытын дневникпэр суруйан иһэрим. Аҕам итинтэн наһаа үөрэр этэ. Бэйэтэ урут истибит норуот ырыаларын, сүтэн-оһон хаалыахтара диэн, ыллаан биэрэн суруттарар этэ. Аны санаатахха, сүрдээх хамсааһын эбит ээ, атын сирдэри көрөн, киһи өйө-саната кэҥээн, туһалаабыта элбэх буолуо. Ити куруһуоктартан саҕалаан хоһооҥҥо ылсыбытым. “Мин эһиэхэ тугу үөрэтиэхпиний, суруккут бэлиэтин эрэ көннөрөр этим” диэн күлэр этэ учууталым. Аармыйаҕа да, холкуоска да үлэлии сылдьан мэлдьи суруйарым. Олус бытааннык, бэйэм испиттэн буһан, үксүн үөрэнэн тахсыбыппын. Бастакы “Хаар кыыс” диэн кинигэбэр Улахан Ааҥҥа үчүгэй баҕайы мыраан баарын бииргэ үөрэнэр доҕорум кэпсээбитэ. Ону: