Суруйааччыга кэм тыына (Ойуку Ангелина Кузьминаҕа биэрбит интервьюта): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

 

Уруһуйдуур эҥин буоламмын итинник уобарастар бэйэлэрэ көстөн, киирэн кэлэллэр.

- “Маны ким ааҕыай” диэх курдук саныыгын дуу?

- Мин эрдэтээҕи көлүөнэ киһитэ буоламмын, уһулуччу талааннаах, ураты төлкөлөөх элбэх поэттары билэбин. Ол суруйааччылар айбыттарын кэнниттэн атыттарга туох да хаалбатаҕын кэриэтэ. Гражданскай даҕаны, лирическай даҕаны, романтическай даҕаны хоһооннору оннук ыпсаҕайдык, ылбаҕайдык ыпсаран, уобарастаан суруйаллара. Ол кинилэр оччотооҕу кэм туоһулара буоланнар, бэйэлэригэр даҕаны, сарсыҥҥы күннэригэр даҕаны бэриниилээхтэрэ, итэҕэллээхтэрэ, кинилэри итинник үрдүк тыыннаах, өлбөт, сүтэн хаалбат айымнньылары суруйалларыгар күүс, тирэх биэрэрэ. Оччотооҕу ааҕааччылар ол иһин Эллэй, Уурастыырап, Леонид Попов, Семен Данилов, Моисей Ефимов, Баал Хабырыыс, Тобуруокап, Иван Гоголев хоһооннорун таптаан ааҕаллара даҕаны, ыллыыллара даҕаны.

Суруйа олорон аһыыргын кытары умнан кэбиһэҕин. Дьиэтээҕи дьоҥҥор төрүт да болҕомто уурбакка хаалаҕын. Ону кытта эйэлэһэргэр эрэ тиийэҕин. Суруйааччыга мэлдьи бириэмэтэ хаппат. Мин таах күнү бараан сылдьарым диэн суох, суруйбатахпына уһанабын. Айымньым тахсыбытын кэннэ маны суруйбакка хаалбыппын эҥин диэн санаабаппын. Анаан, бүттүүн бэринэн туран суруйдаҕыҥ дии..

- Өссө да тугу эрэ суруйа иликпин диэн санаа киирээччи дуо?

- Оннук санаа киирэр. Арай сааһырбыта ырааппыт суруйааччы ону өрүскэлэһэн туран кэпсиирэ ааҕааччытын итэҕэтиэ суоҕа. Суруйааччы даҕаны ааҕааччытын эдэрчи сааһыгар сылдьан эрэннэриэн сөп. Мин «Хоболоох суол» улахан арамааны бачча кыра, күүһэ-уоҕа суох киһи, ардыгар, “чахчы мин суруйтум дуо” диэн санаа киирээччи ээ. Итиччэни барытынө суруйарга олоруоххун наада дии, ол 15-20 сылым хайдах ааспытын билбэтэхпин. Бука эдэрим буолуо.

Мин дьолум диэн музей үлэһитэбин. Сүрдээх улахан архыып, ити дьон дьылҕаларын, устуоруйаларын үөрэтэргэ туох наадалааҕым барыта баара. Аны туран, уларыта тутуу буолан, харса суох үлэлиир, айар тыын киирбитэ.. Оччотооҕута арыллыбыт архыып саҥа матырыйаалларынан тахсыталыыр кинигэлэр, хаһыаттар, сурунааллар , ыстатыйалар, ахтыылар илиим иһинэн ааһаллара.. 45 сааспар арамааным бастакы икки кинигэтин харатын бүтэрбитим. Онно эрэй бөҕөнү көрбүтүм: устуоруйа чахчыларын чопчулуурга, былыргы тыллар быһаарыллыыларын, таҥара күннэрин, сахалар итэҕэллэрин суолталарын буларга элбэх сырам барбыта.. Ол тухары ойдом сылдьан суруйабын, үөрэнэбин. Ол туһунан чугас доҕотторум да билбэтэхтэрэ. Онтон үөрэбин. Эрдэ кэпсээн, сүөккээн кэбиспитим буоллар, кыайан суруйуом суоҕа этэ. Билигин даҕаны норуот кэпсээнигэр, үһүйээннэригэр тэҥнээн, олоҕуран, буолан ааспыт историческай суолталаах ахтыыны суруйуох баар этэ. Ол гынан баран, Айааччы Айыы Таҥара төһөнү биэрбитинэн буоллаҕа...

- Историческай арамааны суруйаргар оччотооҕуну билэр дьону көрсөн кэпсэппит буолуохтааххын?

- Оннук суол баар буоллаҕа дии. Холобур, мин ити Ксенофонтовтары суруйарбар ханна даҕаны урут кэпсэммэтэҕи суруйбутум. Кини биир дойдулааҕыттан уруккута холкуос бэрэссэдээтэлэ Кузьмин Николай Даниловичтан, 84 саастаах оҕонньортон, кэпсэттэрбитим. Кэпсээнньит баҕайы киһиэхэ түбэспитим. Барытын саас сааһынан үчүгэй баҕайытык кэпсээбитэ. Онно мин өйдөөбүтүм – бииргэ төрөөбүттэр бары тус-туһунан майгылаахтар эбит. Хабырыыс оҕо эрдэҕиттэн учуонай буолуоҕа тардан, фольклорга сыстан, ырыаны-тойугу суруйан барбыт. Байбал ыччаты түмэр, тэрийэр дьоҕурдаах эбит. Оччоттон бэлиитик. Мөккүһэн баран иннин туох да иһин биэрбэт эбит. Константин учуутал, сытыары-сымнаҕас, учуутал-учуутал курдук оскуола туттарыан, үөрэх сайдыан баҕарар эбит. Уйбаан, Аркадий уонна Ылдьаа өссө кыралар. Кыргыттар эмиэ оннук тус-туспа майгылаахтар: улахан кыыс – кытаанах, орто кыыс – сымнаҕас, кыралара – хабытайдаммыт тыллаах. Дьиэлэрин-уоттарын оҕонньор буолбакка ийэлэрэ дьаһайар этэ диирэ. Аҕалара кинээс, кулуба да буолан баран холку, наҕыл баҕайы киһи эбит. Сөбүлээбэтэҕинэ эҥин наай гыннар “ээ, лешайдары баран” диэн тыллааҕа үһү. Ийэлэрэ Кэтириинэ туох баар атыыны-эргиэни, түһээни, ындыы көтөҕөөччүлэри, таһаҕас таһааччылары, дьиэ үлэһиттэрин кытары бэйэтэ кэпсэтэр. Кини тылын бары биир тыла суох ылыналлар эбит. Ол аата дьаһаллаах буоллаҕа. Екатерина Максимовна удьуор уус кулубалар, кинээстэр сиэннэрэ. Оттон аҕаларын Василий Никифорович төрүттэрэ бука бары суор-тураах курдук хос ааттаах дьадаҥы дьон эбиттэр. Арыый өндөйбүттэрэ эһэлэрэ, онтон аҕалара кыаҕыран туран кэлбиттэр. Үйэтэ да сөп түбэстэҕэ – Саха сиригэр хапыталыысым киириитэ, Өлүөхүмэ, Витим, Бодойбо үрэхтэринэн көмүс арыллыыта. Сахалар онно тиийэннэр эргинэн байаллар.

90 саастаах ытык кырдьаҕас Гордеев Николай Данилович диэн оҕонньор эмиэ дьаамсыктар туһунан элбэҕи кэпсээбитэ. Кини бэйэтэ дьаамҥа үөскээтэҕэ дии. Мин бэйэм да дьаам оҕолорун кытта үөрэннэҕим. Тыллара, итэҕэллэрэ кытары булкуллубут буолан баран, киһи аһыныан аһынар дьонноро. Гончаров «төрөөбүттэринэн нууччалар, омуктарынан сахалар” диэн дэлэҕэ этиэ дуо. Ол курдук.

- Бааһынайдыы саҥарар эйгэлээх сиргэ-уокка үөскээбит киһи диэтэххэ, суруйааччы буолан тахсыбытыҥ элбэҕи этэр.

- Уларыта тутуу буолбутун уонна саха салаатыгар киирбиппин кэннэ санаам тосту уларыйбыта. Киһини “сээн” дииллэрэ үчүгэйгэ тардар. Аан бастаан Намнааҕы педучидища художественнай салаатын бүтэрэн баран аармыйаҕа баран, холкуоска үлэлээн, онтон хачыгаардыы сылдьан, үөрэҕи умна быһыытыйан баран, университекка маҥнай кыайан киирбэккэ Намҥа барбытым. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрбэр олоҥхо, тойук кэллэҕинэ араадьыйаны сабар кэмнэрдээҕим. Аҕам хараҕа суох оҕонньор туох да сүрдээҕин сэргиир, күнэй-ыйа араадьыйа сонунуттан тахсар буолара. Онтон мин, хата, университекка саха тылыгар үөрэнэн өрүһүммүппүн.

Ороһуунускайдаах, Варвара Потапова үөрэххэ киирэр кэмнэригэр туттарса сылдьыбытым. Мин суругунан “4” сыанаҕа суруйан баран, этии ырытыытын олох билбэт эбиппин. Толоруу, сиһилии, быһаарыы диэни арааран билбэт этим, аны “саҥа чааһынан ырыт” диэтилэр. Туохтуурбут эчи элбэҕин... «Чэ, ылбатахтара да сөп” диэн сананным, хомойботум. Билиҥҥим эбитэ буоллар - “Холкуоска үлэлээбитим, үөрэххэ киирэр дуогабардаах этибит” диэн туруорсар эҥин суох. Биһиги үлэлии тахсарбытыгар оннук дуогабар баара. Экзамеммытын тутааччы Николай Тобуруокап Обкомҥа үлэлиирэ. Эксээмэҥҥэ кэлэн тимири ыйыстан баран олороро. Кытаанах баҕайы киһи этэ, быһыыта. Иккис тутааччы Г.Г. Окороков кини туох диирин кэтэһэр быһылааҕа...

Намҥа таҕыстым. “Даадар уоттара” диэн литературнай түмсүү баара. Онно Клавдия Петровна Яковлева үөрэппитэ. Николай Курилов, Петр Тимофеев ол түмсүүгэ сылдьыбыттара. Үөрэхпин бүтэрэн Покровскайга учууталлаатым. Оҕолорум черченияҕа оройуоннааҕы күрэхтэһиитигэр иккис миэстэ буоллулар. Үчүгэй көрдөрүү диэн буолла. Икки сыл буолан баран оскуолаттан атахпынан куоттум – уруһуй, үлэ учууталлара оскуолаҕа хамначчыт буолаллар эбит. «Итини гын, маны оҥор” диэн, директорыттан учууталларыгар тиийэ бары миигин соруйаллар. Хас бырааһынньык аайы былакаат суруйуута, өрөмүөн, кылаастар ааттарын, үөрэнээччилэр режимнэрин, бэрээдэктэрин суруйуу, киэргэтии, учууталлар ыытар аһаҕас уруоктарыгар көмө матырыйааллары, таблицалары бэлэмнээһин көрдөһүү, дьаһал быһыытынан мин үрдүбүнэн ааһара.. Саҥата суох оҥоро сылдьабын. Онтон биирдэ дириэктэрбэр “үөрэххэ туттарса бараары гынабын” диэтим. Ону дуостал сөбүлэспэтэ. Хата, ол кус кэмигэр буолан, кустуу баран хаалла. Кини оннугар биир нуучча эмээхсинэ Кривых олордо. Эмээхсинтэн ыспыраапка ыллым (характеристика). Киирэн туттарыстым. Бэлэмнэнним уонна үчүгэйдик туттаран, киирэн хааллым.

“Сэргэлээх уоттара” миэхэ элбэҕи биэрбитэ. Е.Шестаков-Эрчимэн уһуйбута. Аны туран киритиическай ыстатыйалары эмиэ суруйар буоллум. Литературнай бырассыаһы биллим. Бэйэбэр сорук туруоруннум: атыттар литературнай институукка үөрэнэллэр. Мин эмиэ онно үөрэнэ сылдьар курдук туох баар литература боппуруостарыгар, бастакы кинигэлэри ырытыыга, наука үлэһиттэрэ литератураны чинчийиилэригэр, тыйаатырга, суруйааччылар литературнай чэппиэрдэригэр барытыгар сылдьабын. Ордук чөрбөйөн истэр уруоктарым литвведение, кириитикэ, саха литературатын устуоруйата, айымньылары үөрэтии. Үөрэхпин үчүгэйдик бµтэрдим. Саха тылын учуутала буолбут киһи быһыытынан, саҥа тахсыбыт айымньыларга сыанабыл суруйар буоллум.

- Кириитикэни хайдах ылынар этигиний?

- Мин айымньыларбын хайҕаан дуу, сирэн дуу суруйуу аҕыйах. Арай, ити “Хоболооххо”, “Олох модьоҕотугар” баар. Бастаан “Хоболоох суолу” бүтэрэрбэр мин үрдүбэр түһэллэрэ буолуо дии саныыр этим. Ксенофонтовтааҕы, Күлүмнүүрү, Сөрүөкүйэби да, хомуньуус салайааччыларын кытары тэҥнии тутан суруйбутум. Ааҕааччы бэйэтэ талыахтаах. Эрдэттэн өтө көрөммүн Сталин этиилэрин киллэрэн биэрбитим элбэҕи быһаарбыт буолуохтаах. Автономия эҥин диэн дьиҥ иһигэр – оонньуу эбит. Декларацияларыгар буоллаҕына – көҥүл өттүнэн киириэххин, сөбүлээбэтэххинэ тахсыаххын сөп диэн. Ону “ өрө турдугут” диэннэр төбөлөрүн быһыталыыллар – оонньууга киирэн биэрии. 1920 сыллаахха хомунньуустар Уһук Илиҥҥи региоҥҥа өрөспүүбүлүкэ тэрийбиттэрэ: олох көҥүл бэйэлэрэ харчылаахтар, аармыйалаахтар, кыраныыссалаахтар, салайааччылаахтар этэ. Москубалар кинилэри “бэйэлэрэ сирдэрин көмүскээтиннэр”, бэйэлэрин утарсааччыларын, интэллигиэннэрин, дьоппуоннары бэйэлэрэ кыайдыннар дии. Ол кыайбыттарын кэнниттэн былаастарын былдьаан сэбиэскэй оҥортоон баран, син биир хомунньуустар былаастарыгар холбоон кэбиһэллэр.

Киһи чарапчыламмат да уус тыллаах, далааһыннаах суруйааччылара баар бөҕө буоллахтара. Холобур, Далан, Лугинов. Арамааннарын ааттыыллара, киһи ааҕан баран хайдах маннык суруйуохха сөбүй диэн сөҕөр-махтайар, соһуйар, соһутар суруйааччылара. Оннук даҕаны буоланнар улуу ааттаналлар. Аан бастан литератураҕа киирэрбэр оннук саныырым, билигин даҕаны аккаастаммаппын..

Ангелина КУЗЬМИНА