Түүлү тойоннооһун (Каженкин И.И.)
ТҮҮЛҮ ТОЙОННООҺУН Дьокуускай 2004
Сахалар былыр-былыргыттан түүллэрин тойоннотоллоро, инникиги билгэлииллэрэ. Билигин кут-сүр үөрэҕинэн салайтаран автор Иван Каженкин түүлү киһи өйүн-санаатын, кутун кытта ситээстээн быһаарарга холонор. Бу кинигэттэн ааҕааччы түүл суолтатын чуолкайдыырыгар чопчу өйдөбүлү ылыа, сүбэлэтиэ диэн эрэнэбит.
КИҺИ САНААТА
Kиһи тугу түһүүрэ санаатыттан олус тутулуктааҕын биһиги үөрэтэ сатыыбыт. Түүллэри таба тойоннуур наадаҕа киһиэхэ ханнык санаалара баһыйа тутан салайалларын быһаарыахха наада.
Сахалар киһи санаатын - олоҕун сирдьитэ диэн ааттыыллар. “Бытие определяет сознание” диэн улуу өйдөөхтөр этиилэрэ олус таба буоларын биир сиргэ олорор, үлэлиир дьон үксүлэрэ маарынныыр өйдөөх-санаалаах буолаллара дакаастыыр.
Биһиги киһи санаатын үөрэтиибит сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн тирэх ылан сайдар. Киһи санаата туохтан даҕаны иҥнибэт, ханна баҕарар түргэнник тиийэр уонна тугу барытын кыайар диэни саха киһитэ барыта билэр. А.В.Дохунаева “Саха эмчитин сиэрэ-майгыта” диэн үлэтигэр киһи санаатын маннык быһаарар: “Киһи ханнык баҕарар санааны саныырыгар этэ-хаана туһааннаах энергияны сүтэрэр. Ити сэниэ Айылҕаҕа сүтэн хаалбат. Кини санаммыт санааны хамсатар уонна Аан дойду информаци¬оннай хонуутугар илдьэр, онон аадырыһыгар тириэрдэр”. (1,163).
Киһи санаата киһини хайа диэки барарын быһаарарын, инники, сайдыы диэки ыҥырарын дуу, эбэтэр төттөрү тардарын дуу саха дьоно билэннэр бэйэлэрин олохторугар туһаналларын туһунан үгүстүк суру¬йаллар. Ол курдук “Санаатын сорук оҥостон” диэн этии, уруккуттан толкуйдуу, быһаарына сылдьыбыт санаатын олоххо киллэрээри сыл¬дьар киһи туһунан этиллэр. Кини ити санаатын ситиһээри араас ыарахаттары да көрсөн кыайыан сөп. Ити аата киһи санаата киһини бэйэтин инники диэки, ханнык эмэ ситиһиигэ сирдээн баран иһэрэ быһаарыллар.
“Санаабыт санаатын ситистэ” диэн этии, аан маҥнай санаан, толкуйдаан бүтэрэн баран, дьыалатын кэлин оҥорон ситиһэри бэлиэтиир. Ханнык баҕарар кыра да дьыаланы оҥороору гыннахха аан маҥнай хайдах буолуохтааҕын толкуйдаан, санааҕа оҥорон көрөн баран дьиҥнээхтик оҥордоххо табылларын быһааран биэрэр этии буолар.
Киһи санаата күүстээх буолара эмиэ биллэр. Ол курдук “Санаатын күүһүнэн баһыйан” диэн этии киһи тугу барытын кыайыан иннинэ аан бастаан санаатыгар кыайыахтааҕын бэлиэтиир. Маны өссө дириҥник толкуйдаатахпытына, ханнык баҕарар дьыаланы аан маҥнай киһи бэйэтин санаатыгар кыайдаҕына эрэ, бу дьыалатын кыайарын көрдөрөр этии буолар. Бу этиини ордук чаҕылхайдык спортсменнар билэллэр. Кинилэр бэйэлэрин утарсааччыларын санааларыгар хоттохторуна эрэ кыа-йыыны ситиһэллэр. Ити иһин үрдүкү кылаастаах спортсменнары бэлэмнээһиҥҥэ кинилэр санааларын бөҕөргөтүү үлэтэ ураты миэстэни ыларын бэлиэтииллэр.
Киһи санаата аны ыарахан, ханнык эрэ баттааһыны оҥорор. Ол туоһутунан “Санаатын уурдаҕына кыайыаҕа” диэн этии баара буолар. Ол аата ханнык эмэ дьыала кыаттарбат буоллаҕына киһи ол дьыалаҕа элбэх санаатын түмнэҕинэ, кыайыан сөбүн бэлиэтиир. Бу этии ордук киһи санаата түмүлүннэҕинэ ордук күүһүрэн, ыараан барарын бэлиэ¬тиирэ суолталаах. Санаа ыараханын өссө чуолкайдыыр этиинэн “Ыар санааҕа баттатан” диэн этии буолар. Бу этии санаа ыарахана киһини букатын даҕаны хам баттаан кэбиһиэн сөбүн бигэргэтэр.
Саха дьоно киһини санаа тута сылдьарын бэлиэтээн: “Санаа быһа эмэр”,- диэн этэллэр. Ыарахан санаа ыар баттык буолан киһини эрдэ да кырытыннарарын уонна доруобуйатын мөлтөтөрүн туһунан элбэхтик кэпсээннэргэ ахтыллар. Ити барыта киһи олоҕо санаатыттан улахан тутулуктааҕын бэлиэтиир. А.И.Яковлева “Айыы итэҕэлэ уонна киһи чөл буолааһына” диэн үлэтигэр санаа киһини ыарытыннарарын быһаарар: “Киһи санаата салгын кукка дьайар, атын киһи куһаҕан санаата, эбэтэр киһи бэйэтин сыыһа санаалара ыарытыннарыахтарын сөп. Сыыһа толкуйдуур киһи үксүгэр төбөтө ыалдьар, утуйар уута алдьанар, хаа¬нын баттааһына үрдүүр. Кыыһырымтаҕай киһи үксүгэр үөһэ ыалдьар”. (1,170).
В.А.Кондаков киһи санаатын күүһүн дириҥник баһылаабыт эмчит. Кини киһи санаата атын киһиэхэ эмиэ дьайарын бэлиэтиир: “Байбыт дьон, дьон-сэргэ ымсыырыр, ордугургуур санаалара хонуо, иҥиэ, куһаҕаны оҥоруо” диэн дьаарханар этилэр. Ол иһин этэллэрин курдук “быстыбыты салгыыр, умнаһыкка уунар, аччыктаабыты аһатар, тоҥмуту ириэрэр” дьон буоларга дьулуһаллара. Кинилэр дьон үтүө санаата туһалааҕын өйдөөн, дьон-сэргэ махталын ыла сатыыллара”.(2,5).
Дьон эдэр эрдэхтэринэ санааларын кыайан түмэн күүһүрдүбэттэр. Кинилэр санаалара түргэнник уларыйан, мөлтөөн, атыҥҥа халбарыйан, ыһыллан хаалаллар. Эдэр киһи санаатын түмэн күүһүрдэрин наадаты¬гар, кыра эмэ да буоллар олоҕор ыарахаттары көрсөн, олору кыайарга үөрэнэрэ наада буолар.
Сахалар кырдьаҕас дьону ордук ытыктыыллар. Ити кинилэр бэйэлэрэ Сир үрдүгэр уһун кэмнээх олохторуттан үөрэтэн ылыммыт улуу үөрэхтэрэ буолар. Кырдьаҕас дьону ытыктааһын үөрэҕэр “Кырдьаҕас киһини хомотумаҥ”,- диэн өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл кырдьаҕас киһи улаханнык хомойдоҕуна олус өр кэмҥэ санаатыгар онтун тута сылдьарын бэлиэтиир. Ол кырдьаҕас киһи хоргуппут куһаҕан санаата аһары муһуннаҕына хомоппут киһиэхэ туох даҕаны үчүгэйи аҕалбатын билэн этэллэр. Ити этии кырдьаҕас киһи санаатын өр кэмҥэ биир сыалга түмэ үөрүйэх буолан, кини санаата ордук күүстээҕин бэлиэтиир. Кини кырдьан, атыҥҥа аралдьыйара аҕыйаан хомоппут киһиэхэ куһаҕан санаатын уһун кэмҥэ мунньара ордук табыллар.
Сорох төрөппүттэр оҕолорун аһара көрөн-истэн, куруук кинилэри эрэ санаан тахсаллар. Кинилэр оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр санаа¬ларыгар оҕолоро бу ыалдьаары, туохха эмэ түбэһээри гыммыт курдук буолаллар. Итинник баҕа санаа күүһэ эмиэ суола-ииһэ суох хаалбат. Куруук онно-манна түбэһиэ диэн санаа күүһүттэн, оҕолоро сүгүн сылдьыбат, тугу эмэ сыыһа туттубут эбэтэр туохха эмэ түбэспитэ эрэ баар буолан иһэр. Ити иһин атын киһиэхэ үчүгэйи баҕара санаа¬тахха, бэйэҕэр үчүгэй буолуо диэн этии баара таба буолан тахсар. Итини тэҥэ “үчүгэй эбэтэр ыраас сырдык санаалаах” диэн этиигэ дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар киһи санаата сырдык, ыраас буолара быһаа¬рыллар.
Киһи санаата түүлгэ ордук чуолкайдык араарыллан көстөр. Манна киһи санаата атын киһи буолан, киһини бэйэтин арыаллыы сылдьара көстөр. Итини тэҥэ киһи кыра оҕотук санаата бэйэтигэр маарынныыр кыра оҕо буолан көстөрө бэлиэтэнэр. Түүлгэ көстөр араас ыарахаттары кыайыы, киһи санаатын эмиэ бөҕөргөтөр, күүһүгэр күүс эбиллэр. Итинник санаа бөҕөргөөһүнэ киһи олоххо көрсөр үгүс мэһэйдэри, түбүктэри этэҥҥэ туорууругар көмөлөһөллөр.
Онон, киһи санаата киһи сирдьитэ буолара чахчы. Итини тэҥэ “Ыраас сырдык санаалаах киһи, дьоллоох киһи” диэн этии олох таба буолара арылхайдык көстөн кэлэр. Онтон, хара санаа киһини бэйэтин ыга баттыыр, ыар баттык буолан кутун-сүрүн хам тута сылдьар. Маннык “санаа баттыга” буола сылдьар хара санааттан түргэнник ыраастана охсуу киһи олоҕор саҥа, сырдык санаа сүүрээнин киллэрэр.
Ити курдук саха дьоно киһи олоҕор, киһи бэйэтин санаата хай¬дах дьайарын дириҥник үөрэтэн бэйэлэрин олохторугар туһана сыл-дьыбыттарын ити этиилэрэ көрдөрөллөр. Киһи олоҕо ыйыллыбыт олук устун халбаҥнаабакка баран иһэрин наадатыгар, кини бэйэтин санаата эмиэ онно сөп түбэһэр эрэ буоллаҕына табылларын быһаарабыт. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕун көннөрүөн, тупсарыан баҕарар буоллаҕына, аан маҥнай инники сирдээн иһэр санаатын, ол диэки салайан биэрэн иһэрэ наадалаах.
Киһи хаһан баҕарар тугу эмэ баҕара саныыр. Олус күүскэ баҕара санааһын туолуон сөп. Үчүгэйи баҕара саныыр киһи үчүгэйи оҥорор. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ санаа, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара санаа сабыдыалынан оҥоруллаллар. Ити иһин сахалар үчүгэйгэ баҕарар итэҕэллэрэ Үрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн ааттанара оруннаах буолуо этэ. Үчүгэй санаа туоларын итэҕэйэр буоларга үөрэнии, итэҕэли дьиҥ олоҕу кытта сибээстиэ этэ.
КУһАҔАН САНАА
Сахалар “Kиһини санаата салайар, киһи санаа хамначчыта”,- диэн этэллэр. Араас элбэх санаалар үчүгэйдэр, оҥорор тутар, сайдыы диэки салайар санаалары тэҥэ куһаҕан санаалар эмиэ киирэр кэмнээхтэр. Kуһаҕан санаалар куһаҕан быһыыны оҥорорго тириэрдэллэр. Атын киһиэхэ кыра да куһаҕаны оҥордоххуна, кини хом саныыр, хомойор. Ити хомойбут, хоргуппут санаата куһаҕаны оҥор¬бут киһи ийэ кутугар киирэн, мунньустан иһэр. Инньэ гынан куһаҕа¬ны оҥорбут киһи ийэ кутун санаатын, майгытын уларытар. Элбэх куһаҕаны баҕарар санаа киһи ийэ кутугар мунньулуннаҕына кини ыалдьыан сөп. Былыргы ойууннар уонна психолог Рон Хаббард киһи үгүс ыарыылара өйүттэн-санаатыттан тутулуктаахтарын бигэргэтэллэр.
Элбэх дьон куһаҕан санаалара эбэтэр күүстээх санаалаах киһи ыар санаата мунньустубут киһитэ сорох түгэннэргэ эбэтэр итирдэҕинэ быстах санаатыгар баһыттаран, сыыһа-халты быһыыланан, бэйэтэ үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥорон кэбиһиэн да сөп.
Киһиэхэ куһаҕан санаа киирбитин киһи түүллэрин үөрэтэн быһаарыан сөп. Ол курдук куһаҕан санаа киирдэҕинэ, киһи түүлүгэр билбэт киһитин кытта охсуһар эбэтэр куһаҕан киһини көрөр. Куһаҕан санаа киһи ийэ кутугар киирэр. Түүлгэ билбэт киһини кытта охсуһуу киһи салгын кута ийэ кутун кытта өйдөспөт буолбуттарын бэлиэтэ буолар.
Kим эмэ куһаҕан санаата киирдэҕинэ киһини түүлүгэр тааһынан эбэтэр туох эмэ бытархайынан быраҕаттаан табыахтарын сөп. Бу куһаҕан санаалартан быыһанара дуу, хайыыра дуу итилэртэн хайдах көмүскэнэриттэн тутулуктанар.
Сахалар “Kуһаҕан санаалары санаама”,-диэн этиилээхтэр. Бу этии санаа иитиэхтэнэн олус элбэхтик хатыланнаҕына киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан ууруллар. Ол иһин куһаҕан санаалар киһини куһаҕан быһыылары оҥорууга күһэйиэхтэрин сөп. Kиһи олоҕун устата куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыахтааҕын бу этии быһаарар.
Киһи санаатын бэйэтэ эрэ быһаарар уонна салайар. Атын киһиэхэ хом санаатын бэйэтэ эрэ ылан быраҕар, ыраастыыр. Ол иһин хардары-таары, киһиттэн киһиэхэ салайыллыбыт куһаҕан, хом санаалар утарыта көрсөн олорон эрэ сөбүлэһэн өһүллэххэ эрэ сүтэллэр. Куһаҕан санаалартан ыраастанар быһыыны сахалар “Айыы этэн ыраастаныы” диэн ааттыыллар. Оҥорбут сыыһа быһыыларын бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта этэн, бырастыы гынан хааллардахтарына, куһаҕан санаалара суох буола ыраастанар.
Киһиттэн киһиэхэ туһуламмыт куһаҕан санаалары суох оҥорор быһыынан хардары-таары кэһии биэрсиитэ буолар. Былыргы сахалар ханна да сырытталлар эрэ куруук кэһиилэрин соһо сылдьаллара биллэр. Бэйэтэ кэһиилээх кэлбит киһиэхэ хардары кэһии биэрэн ыытыы киэҥник туттуллар эбит. Сөбүлэһэн кэһиини ылсыһыы кэнниттэн бэйэ-бэйэлэрин санаалара лаппа тупсара бэлиэтэнэр. Ол аата, кинилэр куһаҕан санааларыттан ыраастаммыттарын, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара тупсубутун бэлиэтинэн буолар.
“Бэйэҕиттэн ситиспэтэхпинэ, бэдэргиттэн ситиһиэм”, - диэн дириҥ түгэхтээх этии туох да оруна суох буолбатах. Бу этии хас киһи барыта күүстэрэ-кыахтара тус-туһунан буоланнар, дьон кинилэргэ аҥы-аҥытык сыһыаннаһалларын бэлиэтиир. Ол курдук, күүстээх санаалаах, сүрдээх киһи атын дьон санааларыгар хотторбот буолан, кинилэр этиилэрин, куһаҕан тылларын аахайбат буолуон сөп. Ол эрээри кини чугас дьоно, оҕолоро бэйэтин курдук күүстээх санаалаах-сүрдээх буолумуохтарын сөп. Эдэр киһи санаата мөлтөх, кыайан түмүллүбэт, ыһыллаҕас буолар. Ол иһин дьон анараа киһиэхэ туһуламмыт куһаҕан санаалара эдэр дьоҥҥо түһэн мунньуллуохтарын сөп.
Киһиттэн тугу эмэ сыаналааҕы ылан баран бириэмэтигэр биэрбэт буолуу анараа киһи куһаҕан санаата уһун кэмҥэ киирэн олохсуйуутун таһаарар. Бу санаа ылыллыбыт мал дуу, туох дуу анараа киһиэхэ төһө сыаналанарыттан көрөн ыараан иһэрэ быһаарыллар. Дьон санаата хонноҕуна киһиэхэ бэйэтигэр, оҕолоругар эбэтэр аймахтарыгар туох да үчүгэйи аҕалбатын сахалар билэллэр. Ол иһин оҕолорун “Дьоҥҥо куһаҕаны санаама, бэйэҕэр кэлиэҕэ” диэн этэн үчүгэй санаалаах буоларга үөрэтэ сатыыллар.
Куһаҕан санаа мунньустубут киһитэ сорох түгэннэргэ эбэтэр итир¬дэҕинэ сыыһа-халты быһыыланан, үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥорон кэбиһиэн сөп. Түүлгэ билбэт киһини кытта охсуһуу, киһи салгын кута ийэ кутун кытта өйдөспөт буолбутун эмиэ бэлиэтиир.
БАҔА САНАА
Сахалар киһи олоҕо, тугу оҥороро барыта кини санаатыттан эрэ тутулуктааҕын билэллэр. Санаа күүһэ киһини хамсатар. Күүстээх санаалаах киһи ылыммыт сыалын толорор дьоҕура элбэх буолар. Санаатын күүһэ элбэх буолан саҥа суоллары арыйан ситиһиини оҥорор кыаҕа элбиир. Кини ис санаатын күүһүнэн этин-сиинин кыайа-хото хамсатан бэйэтэ кыайыыны, ситиһиини оҥоруон эмиэ сөп.
Оҕо улаатан, улахан киһи буолан истэҕинэ, баҕа санаалара өссө кэҥээннэр салгын кут баҕаларынан туолан бараллар. Салгын кут баҕа санаалара үөрэх-билии төрүттээх буоланнар ордук оҥорор, тутар диэки өттүгэр хайысхалаах буоллахтарына, киһи бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи, бэйэтигэр да, дьоҥҥо да туһалааҕы оҥорор кыахтанар.
Киһи олорор олоҕун тупсарарын наадатыгар эбэтэр туох эмэ ситиһиини оҥороругар санаатын бөҕөргөтүү, көтөҕүү наада булар кэмэ баар буолар. Киһиэхэ баҕа санаа баар буоллаҕына, киһи ол баҕа санаатын толороору, ситиһээри атын дьон кыайбатахтарын кыайыан, олоххо көрсөр араас ыарахаттары барыларын да тулуйуон сөп. Ол аата, киһини олоҕу олороругар баҕа санаата сирдиир. Ханнык баҕа санаалаах буолар даҕаны, соннук киһи буолар. Төрөппүттэр оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрөн киниэхэ үчүгэйгэ тардыһар баҕа санаалар үөскүүллэрин ситистэхтэринэ, оҕолоро кинилэр олохторун салгыырыгар олук ууран биэрэллэр.
Хайа баҕарар омукка бэйэлэрин эдэр көлүөнэлэрин иитэр-үөрэтэр ньымалардаахтар. Саха дьоно ордук туһанар ньымаларынан оҕолоро кыра эрдэҕиттэн мин курдук буол диэн үтүгүннэрэн үөрэтии буолар этэ. Бэйэ кыаҕын иһинэн баар баҕа санааны, кыратык кыһана түстэххэ кыайтарыан сөптөөх баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии бастакы миэстэни ылара наада. Оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтин кыаҕынан толорор буоларга үөрэниитэ кыайыыны, ситиһиини оҥорор буола үөрэнэригэр тириэрдэр. Туох эмэ үлэттэн, тугу эмэ оҥорбутуттан астынар, санаата туолар буоллаҕына, үлэһит киһи буолар. Кыах баарынан, улаатан истэҕинэ туолан иһэр баҕа санаата оҕоҕо төрөппүтүн курдук буолуут¬тан үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Оҕону куруук батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтиинэн бу баҕа санаа, оҕо бэйэтэ көрө сылдьар буолан үксүгэр ситиһиллэр кыахтанар.
Киһи баҕа санаата туох да муҥура суох. Киһи иһигэр тугу барытын баҕара саныыр. “Өйө тиийэринэн” диэн этии баҕа санаа үөрэҕи-билиини баһылааһынтан эбиллэн биэрэн иһэрин бэлиэтиир.
Өй-санаа киһиэхэ мэйиитигэр үөскүүрүн эбэтэр аан маҥнай онно мунньустарын быһыытынан “Ис санаа” диэн киһи туспа бэйэтин өйүнэн оҥорбут, быһаарбыт санаалара буолаллар. Бу санаалары Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьыта маннык быһаарар – Киһи тугу эмэ дьиҥинэн бэйэтэ хайдах өйдүүрэ, дьиҥнээх санаата. Ис санаатын хаһан да кистээбэт. Ис санаатын киһиэхэ мээнэ биллэрээччитэ суох. (3,80). Ити аата, киһи кистэлэҥ кимиэхэ да эппэт, таһыгар таһааран биллэрэ илик, мэйиитин иһигэр сылдьар санааларын ис санаалара диэн ааттыыллар. Бу санааларын киһи таһыгар таһааран, этэн дуу эбэтэр тугу эмэ оҥорон биллэрдэҕинэ эбэтэр олоххо киллэрдэҕинэ ханнык быһыылары биллэрэр санаалар буолаллара биирдэ быһаарыллаллар.
Саха дьоно билинэллэринэн киһи баҕа санаалара икки аҥы көрүҥҥэ арахсаллар. Киһи майгына, өйө-санаата тус-туспа арахсалларын курдук, баҕа санаалара эмиэ икки сүрүн көрүҥҥэ арахсаллар:
1. Быстах баҕа санаалар диэн киһи бэйэтин этигэр-сиинигэр сыһыаннаах баҕа санааларын туспа бэлиэтээн этэллэр. Киһи быстах баҕа санаалара этигэр-сиинигэр сыһыаннаахтар, ону көрөргө-истэргэ, харыстыырга аналлаахтар. Ол иһин киһи этигэр-сиинигэр дьайар баҕа санааларын барытын манна киллэриэххэ сөп. Киһи этэ-сиинэ сынньанан, сымнаҕастык сылдьарын туһунан баҕа санаалар, бары быстах баҕа санааларга киирсэллэр уонна буор уонна ийэ кут баҕа санаалара буолаллар. Быстах баҕа санаалары маннык көрүҥнэргэ араарыахха сөп:
- Сытарга-сынньанарга баҕарыы.
- Аһыырга-сииргэ, иһэргэ баҕа санаа.
- Эр киһиэхэ эбэтэр дьахтарга баҕара санааһын.
Маннык баҕа санаалары барыларын холбоон, киһи тыыннаах харамайа - баҕара саныыр санаалара диэн ааттыахха сөп. Ол аата ити баҕа санаалар барылара көннөрү тыыннаах харамай, баҕара санааһыннара буолаллар. Ол курдук бары улахан кыыллар бары баҕа санаалара итиннэ сөп түбэһэллэр. Ити баҕа санааларга үлэ-хамнас, сайдыы, үөрэх диэки тардыһа сатааһын диэн суох ол иһин быстах баҕа санаалар диэн ааттаналлар.
Киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ куруук эбиллэн өрө баран иһэллэр. Ол курдук киһи сынньана сыттаҕына, өссө сынньаныан, тугу эмэ мин¬ньигэһи сиэтэҕинэ, өссө минньигэһи сиэн баҕарара эбиллэн иһэр. Киһи быстах баҕа санааларын уларытан көннөрөрө олус уустук буолалларын быһаарар этиинэн “Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр” диэн баара буолар. Бу этии киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник олохсуйан хаалбыт өйдөбүллэрин уларытарыгар, өйүн-санаатын олох төрдүттэн уларыттаҕына эрэ табылларын быһаарар.
Быстах баҕа санаалар аһара эбиллэн барыыларын киһиэхэ салгын кута сайдан, үөрэх-билии этиитинэн олоҕун оҥостор буолан, бэйэтин быстах баҕаларын хааччахтыырга күһэллэрэ эрэ тохтотоллор. Ол аата дьон бииргэ олорууларын бэрээдэгэ, араас үгэстэрэ, сокуоннара, сиэрдэрэ-туомнара эрэ киһи быстах баҕа санааларын хааччахтыыллар.
2. Сахалар “киһилии баҕа санаа” диэн, сайдыыга-үөрэххэ, “киһи буолуу” диэки, үчүгэйгэ тардыһар баҕа санааны ааттыыллар. Kиһилии баҕа санаа киһини киһи оҥорор.
Киһи бэйэтин олоҕун устата куруук баҕа санааларын ситиһээри ох¬суһан, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан тахсар. Араас бэйэтин кыаҕар кыаттарбат баҕа санаалар киирэн сордууллар. Арай үгүс баҕа санааларын толорууга киһи кыаҕа тиийбэт буолуута мэһэйдиир. Төһөнөн киһи бэйэтин кыаҕа улаатан иһэр даҕаны, оччонон баҕа санаата эмиэ улаатан, үрдээн, элбээн биэрэн иһэр.
Киһи бэйэтин баҕа санааларын, кини бэйэтин кыаҕар тэҥнээн биэриини киһилии өйө-санаата, салгын кута оҥорор. Салгын кут баҕа санаата киһилии баҕа санааны үөскэттэҕинэ киһи киһи буолуу диэки олоҕо салаллар. Бэйэтин олоҕор элбэх үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар.
Киһи киһилии өйө-санаата, салгын кута кини көннөрү, быстах баҕа санааларын уодьуганнаан, киһилии майгыга тэҥнээн биэрэ сатыыр. Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Онно икки тус-туһунан өйдөр-санаалар, куттар тус-туспа дьон күлүктэрэ буоланнар атын-атыннык быһыыланаллар. Ол иһин түүлү тойоннооһуҥҥа киһи санааларын билэр буолуу улахан оруоллаах. Kиһи түүлүгэр үгүс элбэх баҕа санааларын илэ курдук көрөрө олус элбэх.
Kиһи бэйэтин санаатыгар оҥорон көрөр сыалын ситиһиитэ кинини дьоллоох оҥорор. Манна хас биирдии киһи сыала, дьоло төһө ырааҕыттан уонна туох сыала-дьол буоларыттан ситиһии эмиэ уратыланан тахсар. Ол курдук киһи бэйэтигэр сыал туруорунуута уонна ол сыалын ситиһиитэ кинини дьолун ситиһэригэр тириэрдэр. Сыал чугас соҕус буолуута, дьол кэлэн иһэрин бэлиэтиир. Оскуоланы үөрэнэн бүтэрии үөрүүтэ оҕо олоҕор маҥнайгы биллэр дьолу ситиһиитэ буолар.
Киһи бэйэтэ санаатыгар оҥорон көрөн ылынар баҕа санаата кинини сирдээн иһэр сулус буолан сыалын ситиһэригэр туһалыыр. Киһи бу ылыммыт сыалын ситиһээри араас ыарахаттары да туоруон, эрэйдэри да тулуйуон сөп. Хас киһи аайы барыларыгар ыҥырар сулус буолан инники диэки сирдиир баҕа санаа хайаан да наада. Ол курдук биир баҕа санаа ситиһиллэн, дьол буолбутун кэнниттэн салгыы атын баҕа санаалар киирэн иһэллэрэ, киһи бэйэтин олоҕор баҕа санааларын ситиһэн куруук өрө тахсан иһэр курдук сананарын үөскэтэр. Киһини үчүгэй сыаллары ситиһэргэ ыҥырар баҕа санаалары үчүгэйгэ баҕарыы диэн ааттыыллар. Дьон үксэ үчүгэйи баҕара санаатахтарына үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбэх буолан олох иннин диэки, сайдыы диэки сыҕарыйар. Үчүгэйи баҕара санааһын, үчүгэй быһыылар элбээн иһиилэригэр тириэрдэр буолан, дьоҥҥо хайаан да наада.
Киһи бэйэтин баҕа санаата, үчүгэйгэ баҕара санааһына таҥарата буолар. Ол аата, таҥара диэн, хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар үчүгэйгэ баҕара санааһына буолар. Саха дьонугар үчүгэй киһи буолуу туһунан өйдөбүл баар. Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй киһи туһунан өйдөбүл таҥара буолан дириҥник иҥнэҕинэ, киһи өйө-санаата туруктаах буолан үчүгэйи оҥороро элбиир. Бары таҥаралар ол иһин үчүгэй көрүҥнээх киһиэхэ кубулуйбуттар.
ЫРА САНАА
Сахалар “Санаа киһини салайар” диэн этэллэр. Санаата инники баран иһэр буолан киһини сирдээн иһэр. Ситиһэ, толоро сатыыр санаата - баҕа санаа буолар. Хайа баҕарар киһиэхэ баҕа санаа баар. Сороххо элбэх, онтон атыттарга аҕыйах эрэ буолар уратылаах. Арай бу баҕа санаалар киһи кыаҕын иһинэн буоллахтарына, киһи бэйэтэ то¬лоруон сөп. Баҕа санаа киһини олоххо иннин диэки сирдээн иһэр, ыҥырар туспа күүс буолар. Элбэх баҕа санаалардаах киһи элбэх ситиһиини, кыайыыны, саҥаны арыйыылары оҥорор кыахтанар.
Баҕа санаа киһини сирдээн иһэр күүһүн сөптөөхтүк, табан туһа-ныы киһини киһи буолуутугар тириэрдэр быһыы буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут баҕа санаалаах буоларын ситиһии хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буоларын ситэ сыаналаабат буоллубут. Ол оннугар оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ олус элбэх аптаах дьон, араас кыыллар тустарынан сымыйа остуоруйалары кэпсээммит оҕолорбутугар хаһан да туолбат ыра санаалар үөскээһиннэрин төрүттүүбүт. Оҕолор ол ыра санаалара кыайан туолбаттарыттан санаалара түһэн, олоххо интэриэстэрин сүтэрэр буолуулара биһиэхэ кэлин кэмҥэ биллэрдик элбээтэ.
Сорох дьоҥҥо киһи кыаҕа хаһан да тиийбэт баҕа санаалара элбэх буолаллар. Сахаларга хаһан да туолбат баҕа санааны туспа арааран бэлиэтиир өйдөбүл баар. Ол өйдөбүл “ыра санаа” диэн ааттанар.
Олус элбэх хаһан да туолбат ыра санааларга оҕустарыы киһи сир¬дээҕи олоҕор кыайан ситиһиллибэт суоллар буолаллар. Ол курдук хантан да халлаантан түһэн кэлэр баай-мал, санаа хоту көтөр көбүөр самолеттар суох буолуулара, аптаах остуоруйалар оҕолорго хаһан да туолбат ыра санаалары үөскэтэллэрин бигэргэтэллэр.
Олус элбэх ыра санаалардаах киһи түүлэ бэйэтэ туспа уратылардаах буолар. Ол курдук бу киһи түһээн олус үөһээ халлааҥҥа көтөн кырдьык да ыра санаатын олус баай дойдутугар илэ баарын курдук тиийэ сылдьыан сөп. Кини өйүгэр-санаатыгар ыра санаалара олохсуйан хаалбыттара ол дойду чахчы баарын курдук өйдөбүллэри үөскэтэр. Ол иһин ол дойдутун түһээн элбэхтэ көрүөн сөп.
Киһи олоҕо ыарахан, бэйэтэ дьадаҥы буоллаҕына ханнык да баҕа са¬наалара туолбаккалар барылара хаһан да туолбат ыра санааларга кубулуйаллар. Олус үгүстүк ол киһи бэйэтин санаатынан бэйэтин уоскутунар, олоҕор ситиспэтэх былааннарын ыра санаа оҥостор быһыыта иҥэн олохсуйан хаалыан эмиэ сөп.
Түүлгэ көстөр киһи үс эбэтэр хас да атахтаах буолуута эмиэ ыра санаа буолуон сөп. Түүлгэ киһи атаҕа элбэх буоллаҕына баҕа санаата, оҥоруон баҕарара эмиэ элбэх буолан хаалан хайаларын да кыайан ситиспэтин бэлиэтиир. Бу көстүү олоххо “Икки куобаҕы тэҥҥэ эккирэтимэ” диэн киһи санаатын биир сыалы толорууга уурара ордук буола¬рын бэлиэтиир этиини бигэргэтэр курдук.
Христианскай итэҕэлгэ сахалар ыра санааларын дойдута илэ бэйэ¬тинэн Ырай буола сылдьар. Бу Ырай диэн өйдөбүлгэ киһи өллөҕүнэ эрэ туолар баҕа санаалара мунньулла сылдьаллар. Ол курдук сирдээҕи олоҕор элбэх эрэйи-муҥу көрсүбүт киһи дьэ өлөн, ырайга тиийдэҕинэ сынньана, көҥүл сылдьыахтаах диэн өйү-санааны христианскай итэҕэл тарҕатар. Бу таҥараны итэҕэйэр дьон үксүн си¬тиһэ сатыыр баҕа санаалара Ырайга тиийии буолар. Бэйэлэрэ мөлтөх, олоххо соччо ситиһэ сатыыр сыаллара суох дьон тугу да гыммакка эрэ сынньалаҥнык, сыламныы сылдьыан баҕалаахтар эмиэ бааллара. Ол аата ис, дьиҥнээх баҕа санаалара толору арыллан тахсыыта итинник. Атыннык эттэххэ ырайга тиийии буолуон сөп.
Ыра санаа дойдута – олоххо хаһан да туолбат баҕа санаа дойдута буолар. Киһи бэйэтэ баҕа санаатынан оҥорон көрөр дойдута. Орто дойдуга бэйэ кыаҕынан баҕа санаата ситиһиллэр буоллаҕына, киһилии баҕа санаа дэнэр. Сахалар киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр баҕа санаатын ааттыыллар.
Үгүс остуоруйаҕа, кэпсээҥҥэ олоҕурбут баҕа санаалар сорохторо хаһан эмэ да буоллар туолан хаалыахтарын эмиэ сөп. Ол курдук наука уонна тиэхиникэ сайдыылара өбүгэлэрбит ыра санаалара туоларыгар тириэртэ. Өйдөөн кэлиэҕиҥ эбээт ыйга тиийэ сылдьар кыыс оҕо туһунан остуоруйаны. Билигин киһи ыйга көппүтэ син быданнаата.
Киһи олорор кэмигэр оҥоруллар, толоруллар кыаҕа суох баҕа санааларга оҕустарыы, фантазияҕа ылларыы сирдээҕи олоххо соччо туһата суох быһыылар. Ол эрээри элбэх ыралаах, баҕа санаалаах киһи айар, туох эмэ саҥаны арыйар. Ол аата киһи баҕа санаата эмиэ ханнык эрэ кээмэйи аһара барбат буоллаҕына, киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр кыахтаах буоллаҕына эрэ табыллар. Баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан хаалыыта киһи олоххо туох да туһалааҕы ситиспэт буолуутугар тириэрдэр.
ТҮҮЛГЭ КИҺИ САНААТА КӨСТӨРӨ
Былыргы сахалар дьон санааларыгар улахан оруолу биэрэллэрин кинилэр: “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Итини тэҥэ дьон санаата мунньулуннаҕына киһиэхэ бэйэтигэр, өйүгэр-санаатыгар уларыйыы тахсарын бэлиэтээн, тугу эмэ оҥороору гыннахтарына аны “Дьон туох диэн этиэхтэрэй?” диэн улаханнык тардыналларын биллэрэллэр.
“Үчүгэй дьоҥҥо үчүгэйи баҕараллар”,- диэн киһи санаатын быһаарар этиинэн буолуон сөп. Дьон эйиэхэ үчүгэйи эрэ саныахтарын баҕарар буоллахха, бэйэҥ үчүгэй санаалаах буолуоххун наада. Онтон дьон эйиэхэ үчүгэйи баҕардаҕына, өссө үчүгэй буолуо диэн этэллэр. Төһө элбэх киһи үчүгэйи баҕарар даҕаны, оччонон баҕа санаа туоларыгар оҥкул ууруллар.
Маннык өйдөбүлү былыргы баайдар киэҥник туһаналлара биллэр. Ол курдук элбэх дьон санаатын табан, туһаны таһаарынаары куруук дьадаҥы дьоҥҥо араастаан көмөлөһөн, ону-маны бэрсэн иһэллэр эбит. Дьадаҥылар кинилэргэ махтанар санаалара муһуннаҕына, соччонон бэйэлэригэр туһалаах буоларын билэллэрэ.
Саха дьоно киһи санаалара икки аҥы, тус-туспа буолалларын чуол¬кайдык бэлиэтээн этэллэр. Ол курдук киһи киһилии санаата уонна бэйэтин быстах санаалара диэн тус-туспа араараллар. Киһи киһилии санаата үчүгэйи батыһан, ыарахаттары кыайан, киһи буолуу диэки сирдиир. Онтон быстах санаа, аатын курдук, киһи бэйэтин быстах, этин-сиинин баҕа санаалара буолаллар. Түүлгэ киһи өйө-санаата икки, тус-туспа буолаллара ордук чуолкайданан көстөллөр:
Бастакытынан, түүлгэ көстөр киһи эбэтэр дьон эттэрэ-сииннэрэ, ыйааһыннара суох. Кинилэр көҥүл көтө, хамныы сылдьаллар, тиийиэхтээх сирдэригэр соҕотохто баар буолан хаалаллар. Түүлгэ киһи бэйэтэ көстүбэт эрээри ону-маны көрөр. Ити аҥардастыы көстөр эрэ эттиктэрин эбэтэр маллары киһи бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата, салгын кута көрө сылдьар. Маннык көстүүлэри таба тойоннуур олус уустук, арай сорохторун эрэ киһиэхэ бэйэтигэр өйүгэр-санаатыгар түһэн олохсуйбут өйдөбүллэринэн туһанан тойоннуохха сөп.
Иккиһинэн, киһи түүлгэ бэйэтэ сылдьар уонна тугу эмэ оҥорор эбэтэр этэ-сиинэ баара көннөрү күлүк курдук көстөр эбэтэр баар курдук сананыллар буоллаҕына, кини ийэ кутун өйө-санаата тугу оҥоро сылдьара көстөр. Маннык түүлгэ киһи тугу оҥорорун түүл бэлиэлэрин көмөтүнэн эбэтэр үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһанан тойоннуохха сөп.
Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт киһиэхэ бэриллэн көс¬төр. Маннык көстүү киһи өйө-санаата икки аҥыларын чуолкайдыыр уонна киһи салгын кута туспа арахсан сылдьарын көрдөрөр. Ол курдук бэйэҥ санаарҕыыр буолаххына, санаарҕаабыт эбэтэр куһаҕан киһини көрүөххүн сөп. Түүлгэ көрөр билбэт дьонуҥ тас көрүҥнэрэ, эн бэйэҥ санааҥ хайдаҕын көрдөрөллөр.
Куһаҕан дьону кытта охсуһуу, кинилэри өлөртөөһүн, киһи бэйэтин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастанарын көрдөрөллөр. Түүлгэ итинник куһаҕаттары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон түүлгэ көстөр кутталлартан, куһаҕаннартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги биллэрэллэр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин көрсүһүөххэ сөп.
Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына түһээн тааһынан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ куһаҕаны санаатаххына, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.
Kиһи түһээн ыраах да сылдьар киһини көрөр. Бу киһи ыксаан, туохха эмэ олус наадыйан санаабыт санаата эйиэхэ түүл буолан кии¬рэн көстүөн сөп. Хантан эрэ кэлэн иһэр киһи санаата эмиэ түүл буолан киһиэхэ киирэрэ биллэр. “Сарсыардааҥҥы түүл кэлэн иһэр киһи санаата” диэн этэллэр. Ол аата, сарсыарда түһэммит түүл эн тускунан анараа киһи тугу санаабыта буолар.
Түүл бу быһаарыыта киһини санаата сирдээн иһэр диэн өйдөбүлү толору быһаарар. Ол курдук кэлээри сылдьар ыалдьыт киһи санаата төһө эмэ эрдэ тиийэн кэлэн дьиэлээх киһи санаатын кытта көрсүһүүлэрэ түүлгэ киирэн көстөр. Бу көрсүһүүгэ кинилэр ханнык санаалаахтара биллэр буолуон сөп. Ол аата түүлү таба тойонноон туох санаалаах ыалдьыт иһэрин сибикилээн билиллэр.
Үчүгэй түүлү түһүүр киһи үчүгэйдик сылдьар, онтон үчүгэй түүлү түһүүр наадаҕа, үчүгэй, сырдык санаалаах буолуохха наада. Ол аата, аан маҥнайгыттан үчүгэй санаалаах буолахха, үчүгэй түүлү түһээн, үчүгэйдик сылдьыахха сөп курдук. Урукку материалистар салайан олорбут кэмнэригэр биһиэхэ өй-санаа үөрэҕэ диэн суох да этэ. Били¬гин балаһыанньа балачча уларыйан киһи өйүн-санаатын туһунан үөрэхтэр саҥалыы сайдан эрэллэр.
Саха дьоно түүлү итэҕэйэллэрин А.Е.Кулаковскай бэйэтин “Научные труды” үлэтигэр бэлиэтиир. Дьон түүлү таба тойонноон олохторугар туһаналларын кырдьаҕас киһи эрдэттэн түһээн хаһан өлөр кэмин быһааран билэн эрдэттэн бэлэмнэнэр эбитэ быһаарар. Ол курдук кини төһө эмэ эрдэттэн туох баар үллэриэхтээх баайдарын оннун булларан баран өлөрүн кэтэһэр эбит. (4,63).
ТҮҮЛ уонна КУТ – СҮР ҮӨРЭҔЭ
Сахалар чуут умуннаран кэбиһэ сыспыт кут-сүр үөрэхтэрин билигин сайыннаран эрэллэр. Бу кут-сүр үөрэҕэ атын омуктар киһи туһунан уонна таҥараларын үөрэхтэринээҕэр ордук таба буолара научнайдык дакаастанара чугаһаан иһэр. Былыр-былыргыттан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн кэлбит кут-сүр үөрэҕэр киһи өйө-санаата икки аҥылар: ийэ-кут уонна салгын-кут диэн тус-туспа көрүҥҥэ арахсал¬лар. Онтон киһи этэ-сиинэ буор-кут буолар. (5,33). Киһи үс кут¬тара бииргэ хомуллан сүр диэн туспа күүһүнэн холбуу баайылла сыл¬дьаллар диэн кут-сүр үөрэҕэ билинэр. (6,48). Билигин дьон сай¬дыыларын таһыма ситэ тиийэн, үөрэтэн итилэри соччо дакаастыы илик¬тэр. Ол эрээри кэнники кэмҥэ киһи өйүн-санаатын туһунан үөрэх түргэнник сайдан иһэрэ ити хаалан хаалыыны суох оҥоруон сөп.
Былыргы Сибиир ойууннара киһи түүлүн үөрэтиинэн дириҥник дьа¬рыктаммыттара биллэр. (7,324). Ойууннар түүлү үөрэтэннэр кут-¬сүр үөрэҕин сайыннаран испит буолуохтарын сөп. Ол курдук сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ордук киһи түүллэринэн дакаастаналлара олохтоох курдук. Кут-сүр үөрэҕин быһыытынан киһи салгын кута бэйэтэ этэ-сиинэ суох, аҥардастыы өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Ол курдук түүлгэ киһи сороҕор аҥардастыы көрөр эрэ, онтон этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, бэйэтэ көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар. Итинник киһи бэйэтэ көстүбэккэ эрэ сылдьан ону-маны көрөрүн киһи салгын кута оҥорор буолуон сөп.
Маннык быһааран истэхпитинэ, сорох түүлгэ киһи көннөрү көрөр биллибэт киһитэ кини бэйэтин ийэ кута буолуон сөп. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи ийэ кута киһи бэйэтин этин-сиинин, буор-кутун кытта куруук бииргэ сылдьар. Ол иһин маннык түүллэргэ көстөр бэйэҕэ маарынныыр биллибэт киһи тугу оҥороро, түүлү тойонноон таһаардахха, киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар.
Киһи ийэ кутун көрүҥэ ханнык майгыны ылыммытыттан көрөн араас түгэннэргэ уларыйан биэрэн иһэр. Ол курдук киһи түһээн сороҕор бөрөнү, эһэни, ытырыык ыты көрүөн сөп. Оччоҕо кини ханнык эмэ түгэҥҥэ куһаҕан, көстүбүт кыыллар майгыларын курдугу атыттарга биллэриэн сөп. Кини түүлүгэр ити адьырҕа кыыллары кыайдаҕына эбэтэр үүрдэҕинэ, майгыта көнөн үчүгэй дьыалалары оҥоруон сөп.
Онон, араас адьырҕа кыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ, киһи бэйэтин ийэ кутун майгына ол көстөр кыыллар майгыларыгар маарынныыр буолан ыларын көрдөрөр.
Түүлгэ киһини бэйэтин ыт ытырдаҕына, эн бэйэҥ кыыһыраҥҥын куһаҕан майгыгын көрдөрүөххүн эмиэ сөп. Ол курдук киһи улаханнык кыыһырбыт кэмигэр ийэ кута ытырыык ыкка кубулуйар. Түүлгэ маннык бэлиэ бэйэтинэн көстөр, киһини бэйэтин, салгын кутун ытырыык ыт ытырар. Түүлгэ бу ыты киһи бэйэтэ кыайдаҕына, кини адьырҕа майгынын сымнатан, дьону кытта эйэлээх буолуутугар тириэрдэр. Маннык түүл кэнниттэн бэйэни кыана туттарга үөрэнэр наадалаах. Киһи түүлүгэр майгына уларыйбытын бэлиэтин, атын кыыл буолан хаалбытын көрөрүн үөрэхтээхтэр эмиэ бэлиэтииллэр. (8,116).
Киһи түүлүгэр көстөр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы кыайыыта, киһи өйө-санаата, салгын кута кыайыыны ситиһиитэ буолар. Маннык түүл кэнниттэн киһи бэйэтин олоҕор туох эмэ ситиһиини оҥороро бэлиэтэнэр. Онон, киһи бэйэтин быстах санааларын, ийэ кутун баҕаларын түүлүгэр кыайыыта киниэхэ ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕор быстах баҕа санааларын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайар буоллаҕына, элбэх ситиһиилэри оҥороро бэлиэтэнэр.
Түүлгэ сибиинньэ көстүүтэ, киһи быстах баҕа санаалара аһыыр¬ сиир өттүн диэки хайысхалаахтарын көрдөрөр эбэтэр итинник майгылаах киһини көрсөөрү гыммыккын бэлиэтиир.
Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тугу оҥороругар киһи бэйэтэ сыана биэрэр, сороҕор сөбүлүүр, онтон сороҕор сирэр. Маннык түүл киһи икки кута бэйэлэрин икки ардыларыгар сөбүлэспэттэрин көрдөрөр. Бу балаһыанньаҕа куһаҕан киһи өлүүтэ, кыайыы эбэтэр ситиһии буолуутун бэлиэтинэн буолар.
Итинник аҥардастыы көрөр түүллэртэн киһи бэйэтэ кыттыһан ону-маны оҥорор түүллэрэ букатын уратылаахтар. Ити түүллэргэ киһи бэйэтэ хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр уонна өссө тугу эмэни оҥорор. Ман¬нык түүллэргэ киһи бэйэтэ баар буолар, манна кинини охсоллор, тааһынан быраҕаллар, кини бэйэтэ эмиэ охсуһар уонна тааһынан да быраҕар. Маннык түүллэри атыттартан туспа арааран, киһи ийэ кутун түүллэрэ диэн ааттыахха сөп. Итини тэҥэ итинник киһи бэйэтэ ону-маны оҥорор түүллэрэ чуолкай соҕустук тойонноноллор уонна сотору кэминэн туолаллар.
Түүллэри маннык икки тус-туспа көрүҥҥэ араартаан баран үөрэтии ордук табыгастаах буолуон сөп. Тус-туспа араартааһын кэнниттэн хас биирдии түүлү киһи ханнык кутугар сыһыаннааҕыттан көрөн тойоннооһун, ордук ситиһиилээх буолуо. Түүлгэ киһи бэйэтэ тугу оҥороро эбэтэр аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр эрээри, билбэт киһитэ тугу гынара үксүгэр биирдик тойоннуохха сөп. Ол аата киһи сороҕор ийэ кута туспа арахсан тугу гына сылдьарын көрөр буолан тахсар. Сахалар киһи үс тус-туспа куттаах диэн этиилэрэ ити курдук дакаастанан иһэллэр.
Түүл үөрэҕин үөрэтии кут-сүр үөрэҕин сайыннарыы буолар. Түүл диэн киһи үс кута аан бастакынан көрөр-истэр быһыылара буолара быһаарыллан эрэр. Манна ордук улахан суолтаны киһи бэйэтин икки, ийэ уонна салгын куттара бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара ылар. Ити куттартан хайалара баһыйар оруолу ыларыттан киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥороро быһаарыллар.
Киһи бэйэтин түүллэригэр көстөр кыыллары таба көрөн, бэлиэтээн майгыларын үөрэтэрэ наадалаах. Ити көстөр кыыллар майгылара киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ баарын билэн, олор наадалаах өттүлэрин табан сайыннаран, онтон буортулаахтарын хааччахтаан биэрдэҕинэ, өй-санаа сайдыытын ордук ситиһиэн сөп. Ол курдук ыт ытырарын ылан бырахтах¬ха эрэллээх доҕор буолан тахсара, онтон эһэ куруук саба түспэккэ, бэйэтин арҕаҕын ордук дьаныардаахтык көмүскүүрэ сорох кэмҥэ туһа¬лаах буолуохтарын сөп.
ТҮҮЛГЭ КУТТАР КӨСТҮҮЛЭРЭ
Биһиги инники үлэлэрбитигэр киһи санаата иннигэр баран сирдээн иһэрин быһаарбыппыт кэнниттэн түүллэри үөрэтии ордук табыллар. Ол курдук түүлгэ киһи санаалара, куттара урутаан тиийэн ханнык эрэ быһыылары көрсөллөрүн киһи түүлүгэр көрөр уонна үгүс түүл көстүүлэрэ киһи үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһаарыллаллар. Онтон үгэс диэни Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта маннык быһаарар:
1. Дьон туохха эмэ үйэттэн үйэҕэ итэҕэйэн тутуһар санаалара эбэтэр толорор оннук туомнара.
2. Киһи үөрэнэн хаалбыт быһыыта, үөрүйэҕэ. (3,216).
Ити аата, киһи куруук биири санаан ону толорон иһэр буоллаҕына ол санаата үгэскэ кубулуйан иһэр. Онтон үгэстэргэ кубулуйбут өй-санаа киһи куттарын үөскэтэр. Биһиги инники үлэлэрбитигэр киһи өйүттэн-санаатыттан хайдах куттара үөскүүллэрин уонна бэйэ-бэйэлэриттэн туох уратылаах буолалларын быһаарбыппыт кэнниттэн бу кут¬тар хайдах түүлгэ көстөллөрүн ырытыахпыт.
Былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын үс аҥы араараллара: буор кут, ийэ кут уонна салгын кут диэн ааттыыллара. Киһи этэ-сиинэ сирдээҕи эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна бэйэтэ эмиэ туспа, киһи айылҕаттан быһаччы тутулуктаах чааһа буолар. Киһи үс куттара уонна этэ-сиинэ сүр диэн күүһүнэн холбуу тутулла сылдьаллар диэн былыргы сахалар үөрэхтэрэ быһаарар.
Саха ойууннара киһи түүллэрин дириҥник үөрэтэннэр кут-сүр үөрэҕин айбыттарын билигин ким да саарбахтаабат буолла. Бары түүллэри үөрэтээччилэр киһи аҥардастыы көрөр эрэ уонна бэйэтинэн сылдьар түүллэрэ тус-туспатык тойонноноллорун быһаараллар. Киһи түүлүгэр олус элбэхтик билбэт, бэйэтигэр маарынныыр киһини көрөр. Бу киһи киһини бэйэтин арыаллыы сылдьар курдук буолар. Сорох кэмҥэ киһини кытта сөбүлэспэт, куһаҕан киһи курдук буолан бэйэтин маһынан да охсуон, тааһынан да быраҕыан сөп. Үксүгэр бу биллибэт киһи атын дьону кытта хайдах сыһыаннаһара түүлгэ көстөр.
Түүллэри үөрэтээччилэр киһи түүлүгэр көрөр билбэт киһитэ тугу оҥороро бэйэтигэр сыһыаннаах буоларын быһаарбыттара ыраатта. Бу көстөр биллибэт киһини К.Юнг “Күлүк” диэн ааттаабыт. (8,123).
Бу көстөр күлүк киһи көрүҥүнэн киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр курдук буолар. Бу күлүк үгүстүк киһи бэйэтэ, өйө-санаата, салгын кута сөбүлээбэтин оҥорор. Киһи сөбүлээбэт быһыытын күлүк киһи оҥорор буоллаҕына, бу киһини куһаҕан киһинэн ааттаан кэбиһэр. Ханнык баҕарар бэрээдэктээх да киһи бэйэтин олоҕун араас түгэннэ¬ригэр ис санаатыгар быстах баҕа санааларын толорор туһугар араас атыны, туолбаты эҥин санаталаан ылыталыыра хаһан баҕарар баар суол буолар. Арай бу киирэн ааһар быстах санааларга киһи туруктаах өйдөөх-санаалаах буоллаҕына эрэ, бас бэриммэккэ, олохсуйбут бэрээдэги, үчүгэй үгэстэри тутуһан сылдьар кыахтанар. Ол курдук эр киһи үчүгэй дьахтары хаһан баҕарар сөбүлүү көрөн тохтуу түһэн ааһыан сөп буоллаҕа дии. Олохсуйбут бэрээдэги, сиэри-туому тутуһан сылдьар, бэйэтэ кэргэннээх киһи атын, кырасыабай да дьахталлары көрдөҕүнэ, быстах киирэн кэлэр баҕа санааларын кыана туттунан биллэрбэккэ эрэ ааһан хаалыан сөп.
Маннык кэмнэргэ киһи өйө-санаата, салгын кута ис санаатын, ийэ кутун өйүн-санаатын кытта мөккүһэр. Бу кэмҥэ ити санаалартан хайалара баһыйар да киһи ол курдук быһыылары оҥорор. Сиэр-майгы диэни билиммэт эр киһи бу дьахтарга баҕара санаатын кыана туттубакка билсиһэ, кэпсэтэ сатаабытынан барыан сөп. Бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттарга үөрэммит, сиэри-туому тутуһа үөрэммит киһи санаатын иһигэр туттунан ханан даҕаны биллэримиэн сөп.
Киһи оҥорор бары дьыалаларыгар ити курдук санаалар хайдыһыылара куруук үөскүүр. Ордук эккэ-сииҥҥэ уонна өйгө-санааҕа сыһыаннаах быһыылары киһи оҥороору гыннаҕына өй-санаа хайдыһыыта араарыллан биллэр. Холобур, минньигэһи сиэри гыннахха эбэтэр арыгы иһээри бэлэмнэнии буолуута ити өй-санаа арахсыытын өссө чуолкайдыыр. Киһи биир өйө-санаата, этигэр-сиинигэр сыһыаннаах буолан, минньигэһи сиэххэ эбэтэр арыгыны иһиэххэ диир. Онтон атын, олохсуйбут үгэстэри тутуһарга ыҥырар, дьон бииргэ олорууларын үөрэҕин кэспэти көрөр-истэр өй-санаа, үөрэхтэн-билииттэн киирэр салгын кут өйө-санаата аһара барбакка, минньигэһи олус элбэҕи сиэбэккэ, арыгыны аһара испэккэ ыҥырар.
Сахаларга “Кэмсинии” диэн өйдөбүл баар. Киһи ийэ кута сөбүлээбэт быһыытын оҥорон кэбистэҕинэ, сыыһаны оҥордум диэн өйдөбүл киирэн, өйүн-санаатын мунчаардар, кэмсиннэрэр. Маннык өйдөбүл киирдэҕинэ киһи сыыһаны оҥорбутун билинэр, кэмсинэр. Аны хатылаан итинник сыыһаны оҥорбот буоларыгар олук ууруллар.
Бэйэ ис санаата, ийэ кутун баҕа санаалара, салгын кутун санааларын кытта сөп түбэспэт буолуулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр. Ол курдук өй-санаа сөбүлэспэт киһитэ кэлээри гыннаҕына эбэтэр киһи куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта сөпсөспөт буоллахта¬рына туста сылдьар дьон түүлүгэр көстүөхтэрин сөп.
Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүстүк үөскэтэллэрин быһаарар. (9,205). Ол аата, киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥорбот.
Түүлгэ көстөр биллибэт киһи сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн олус табатык быһаарыллар. Бу үөрэх быһаарыытынан түүлгэ көстөр биллибэт киһи бэйэтин хайа эрэ кута сылдьар. Ол аата, киһи хайа эрэ кута, ийэ кута дуу эбэтэр салгын кута дуу атынын көрөр быһыыта буолуон сөбө быһаарыллар.
Түүлү киһи хайа баҕарар кута, ийэ эбэтэр салгын куттара көрөр буолуохтарын сөп. Ийэ кукка киһи этин-сиинин баҕа санаалара мунньустар буоланнар ийэ кут түүлүгэр киһи бэйэтин этин-сиинин илдьэ сылдьара көстөр. Үгүс түүл өйдөбүллэрэ барылара ийэ кут өйдөбүллэрэ буолаллар. Ол курдук, түүл өйдөбүллэрэ барылара киһи өйүгэр-санаатыгар олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр буолаллар.
Ийэ кут түүлүгэр киһи этэ-сиинэ баара биллэр, илиитин-атаҕын көрүөн сөп. Киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороро, хаамара-сүүрэрэ, хал-дьаайыга ыттара барылара бу түүллэргэ киирсэллэр.
Салгын кут көрөр түүлүн уратытынан бу түүлгэ киһи бэйэтин этэ-сиинэ баара букатын да биллибэт, сананыллыбат даҕаны, киһи көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар уонна ойоҕоһуттан көрөр курдук буолар. Маннык түүллэр ордук уустуктар, хас биирдии киһиэхэ тус-туспа үгэс буолан эрэр өйдөбүллэринэн туһаныллар буоланнар үгүстүк кыайан тойонноммоттор. Салгын кутун өйө-санаата баһыйар киһи түүллэрэ үксүгэр үөһээ көтүү, ханнык эрэ фантазия, ырай дойдуларыгар сылдьыы көстүүлэрэ буолаллар. Онон, киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кытары охсуһан, туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар. Итини тэҥэ аны аһара баран олус үөһээ кыырай халлааҥҥа көтө сылдьыы сирдээҕи олохтон арахсыы, өлүү-сүтүү бэлиэтэ буоларын эмиэ умнумуохха наада.
Кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үөрэммит үөрэҕэ киһи ийэ кута буолар диэн биһиги быһаарбыппыт. Бу кэмҥэ үөрэммит үөрэх барыта киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан ууруллан сылдьаллар. Итини тэҥэ киһи кэнники олоҕор үөрэнэн үгэс оҥостубут өйдөбүллэрэ эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллан иһэллэр. Ити барыта киһи өйө-санаата сайдан, эбиллэн иһэринэн быһаарыллар.
Киһи улаатан иһэн үөрэҕи-билиини баһылааһына аан маҥнай салгын кут өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Бу билиилэр олус элбэхтэ хатылананнар үгэскэ кубулуйдахтарына, ийэ кут өйүгэр көһөн ууруллаллар. Ол аата, өтөр-наар умнуллубат гына уларыйыыны бараллар. Киһи түүллэрэ барылара үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһаарыллаллара уонна тойонноноллоро итиннэ олоҕурар. Былыргы сахалар быһаарыыларынан киһи кута көттөҕүнэ ханнык эрэ ыарыы киирэр. Ойууннар өй-санаа үөрэҕин дириҥник баһылаабыт буоланнар куттара көппүт ыарыһахтары үксүгэр ситиһиилээхтик эмтииллэр эбит. Ол аата кут диэн тугуй? Кут киһиэхэ хантан кэлэрий? Киһи куттарын быһаарыыны түүллэрин үөрэтиинэн эрэ ситиһиэххэ сөп курдук.
Курууппа ойуун киһи түһээн өлбүт киһини көрүстэҕинэ, ол аата эн салгын кутуҥ кини салгын кутун көрөр диэн быһаарар. Түүл диэн киһи салгын кутун сырыыта буоларын Курууппа ойуун эмиэ билинэр. Ойуун бу этиилэрин таба диэтэхпитинэ киһи салгын кута утуйа сыттаҕына туспа баран бэйэтэ сылдьарын биһиги түүлбүтүгэр көрөр эбиппит.
Сорох кэмҥэ киһи кута үөр буоларын ойуун эмиэ бигэргэтэр. Үөрдэр абааһы буолаллар. Онон түүлгэ-биккэ биллэллэр диир. Итини тэҥэ Курууппа ойуун кырдьаҕас оҕонньор уонна оҕо үөр буолбаттар диэн этэр. (10,48). Бу быһаарыылартан биһиги киһи салгын кутугар олус куһаҕан санаа киирэн олохсуйдаҕына салгын кута үөр буоларын би¬лиэхпитин сөп. Ол курдук киһи олус куһаҕан быһыыны оҥорон бэйэтигэр тиийиннэҕинэ үөр буоларын саха дьоно бары билэллэр. Олус куһаҕан быһыыны оҥорон, ол аата куһаҕан санаатын илдьэ этиттэн-сииниттэн арахсыбыт салгын кут үөр буолара итинник быһаарыллыан сөп.
Кырдьаҕас оҕонньор салгын кута үөр буолбатын бэлиэтинэн киһи олус кырыйдаҕына өйө-санаата мөлтөөн кута-сүрэ суох буоларыгар олоҕурар, онтон оҕо үөр буолбата кини өйө-санаата ситэ сайдан күүһүрэ-кыаҕыра илигэ буолуон сөп.
Уһун кэмҥэ өй-санаа мунньустан элбээн иһиититтэн кут үөскүүр. Куту маннык быһаарыы былыргы сахалар куту өй-санаа мунньустуута диэн быһаарыыларыгар эмиэ сөп түбэһэр. Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ өй-санаа киһиэхэ хайдах киирэн мунньуллан иһэрин быһаарыы, куттар хайдах үөскүүллэрин чуолкайдыырга көмөлөөх буолуо этэ. Ол иһин биһиги өй-санаа киһиэхэ хайдах, хантан киирэн мунньулларын быһаара сатыа этибит.
Дьон бары түүллэри өй-санаа көстүүлэрэ дииллэр. Биһиги түүл-лэри үөрэтиини өй-санаа хайдах көрүҥнээхтик киһиэхэ мунньуллан сылдьарын быһаарарга сүрүн көрүҥүнэн буолар диэн ааҕабыт. Түүллэри тойоннооһун куттары үөрэтиигэ биллэр хардыыны оҥоруон сөп. Ол курдук түүлгэ киһи куттара тус-туспа сылдьалларын чуолкайдык араарыахха сөп.
Түүллэр үгүс өттүлэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар уһун кэмҥэ үгэс буолбут өйдөбуллэринэн быһаарыллалларыгар, тойонноноллоругар олоҕуран киһиэхэ кут хайдах үөскүүрүн чуолкайдыахха сөп. Ол иһин аан маҥнай оҕоҕо үгэс хайдах үөскүүрүн быһаарыахпытын наада. Оҕо кыра эрдэҕинэ куруук хамсана сатыыр. Маҥнайгы хамсаныыларын оҕо өйдөөбөккө эрэ, хамсатыахха эрэ диэн оҥорор. Итиитинэн, атаҕы¬нан мээнэ хамсанар. Кэлин улаатан иһэн хараҕынан таба көрөр буоллаҕына, оонньууру тута сатаан үлэлэһэригэр кини өйө-санаата үлэлиир, ийэ кута салайар, кыһанан-мүһэнэн таба тутаары дьулуһар. Тарбахтарын элбэхтик хамсатан эрчийэр. Олус өр эрэйдэнэн, сыыһа-халты тута сатаан баран син үөрэнэн оонньууру таба харбаан ылар буолар. Харбаан ылар хамсаныыны баһылаатаҕына олус түргэнник сулбу тардан ылар кыахтанар. Хамсааһын уустугуран истэҕинэ оҕо өйө-санаата эбиллэн иһэр, үөрэммит хамсаныытын үгэс оҥостон аны быһаара, үөрэнэ сатаабакка түргэнник толорор буоларга үөрэнэ охсор.
Ити курдук киһи быһалыы оҥорор, үгэскэ, үөрүйэххэ кубулуйбут, толкуйдуу турбакка эрэ толоруллар буолбут хамсаныыларын биһиги буор кут өйө-санаата диэн быһаарабыт. Үгэс, үөрүйэх буолан хаалбыт хамсаныыларын киһи хаһан даҕаны умнан кэбиспэт. Арай ситэ үгэс буолбатах, кыайан буор кут өйүгэр-санаатыгар кубулуйбатах хамсаныылары киһи сотору кэминэн умнан, кыайан оҥорбот буолан хаалара буор уонна ийэ куттар туспа арахсар бэлиэлэринэн буолар.
Киһи үөрэнэн, үөрүйэх буолан хаалбыт хамсаныыларын бэйэтэ бил¬бэтинэн даҕаны, өйүнэн-санаатынан салайбакка эрэ оҥоро сылдьар. Ол курдук оҕо үөрэҕин билбэтэҕинэ, кэтэҕин тарбана үөрэннэҕинэ, ити быһыытын тугу эмэ толкуйдуу түстэр эрэ оҥорон кэбиһэргэ үөрэнэн хаалар. Илиитин итиигэ сиэппит киһи соҕотохто сулбу тардан ылыыта буор кут өйүнэн-санаатынан эмиэ быһаарыллар. ¬өрүйэх буолбут бэйэ¬тин харыстанар хамсаныыларын киһи толкуйдуу турбакка эрэ оҥорон кэбиһэрэ барыта үгэс буолбут, буор кут хамсаныыларынан быһаарыллаллара киһи өйүн-санаатын оҥоһуутун ордук чуолкайдыыр.
Хамсаныыттан үөскүүр өй-санаа буор кут өйө-санаата буолар. Хам¬саныылар олус элбэхтэ хатыланан иһэр буоллахтарына кэлин үгэскэ кубулуйаннар киһи буор кутун өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллаллар. Kиһи ис уорганнарын үлэлэрин буор кут өйө-санаата салайар. Бу өй-санаа оҕоҕо төрүөҕүттэн бэриллэр уонна салгыы сайдан иһэр кыахтаах. Ис уорганнар үлэлэрин салайар кут үлэтэ кэһилиннэҕинэ киһини араас ыарыылар булуохтарын сөп. Ойууннар ыарыыны эмтээһиннэрэ буор кут өйүн-санаатын уларытан, тупсаран биэриинэн ситиһиллэрэ быһаарыллан иһэр.
Илэтигэр киһи билэр, үчүгэйдик саныыр киһитин көрсүһэ түстэҕинэ үөрэр, мичээрдиир. Санаата көнөр, кэпсэтэллэр. Бэйэлэрэ сөбүлэспэт да дьон күлэ-үөрэ кэпсэтиэхтэрин сөп. “Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн этии баара киһи санаатын таһыттан көрөн билии кыаллыбатын быһаарар.
Түүлгэ көрсүһэ түһүү илэ буоларыттан туох да уратыта суох. Арай көрсүһэр киһи сирэйин-хараҕын көстүүтэ ханнык көрсүһүү буоларын чуолкайдык быһаарар. Көрсүһүүттэн санаа көнөр буолуута туһалаах, үчүгэй көрсүһүүнү биллэрэр.
Үөрэх-билии салгын куттан киирэр. Эмиэ элбэхтэ хос-хос аахтахха, иһиттэххэ билии өйгө-санааҕа, салгын кукка мунньуллар. Билии элбэхтэ, өссө хос-хос хатыланан, чиҥ билиигэ кубулуйдаҕына, эмиэ үгэскэ, кукка кубулуйар. Үгэскэ кубулуйбут билии ийэ кукка улары-йан, умнуллубат гына ууруллан иһэр.
Салгын кутунан киирбит үөрэх, билии хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдахтарына, бу үгэстэри киһи бэйэтэ да билбэтинэн толоро сылдьар буоларга үөрэнэр. “Үгэһи тутуһар”, “үгэс буолбут” диэн этиилэр киһи оҥоро үөрэммит быһыыларын, хамсаныыларын хаһан баҕарар оҥорорун бэлиэтииллэр.
Онон, ийэ кут өйө-санаата диэн киһи олус өр үөрэммит, үгэскэ кубулуппут өйдөрө-санаалара уонна араас хамсаныылара буолаллар. Кут-сүр үөрэх быһаарыытынан киһи куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта үгүс сөбүлэспэт өрүттэрдээхтэр. Ол курдук киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар хомолтону, хом санааны аҕалар түбэлтэлэрэ бэрт элбэхтэ буолаллар.
Киһи түүлүгэр көрөр биллибэт киһитэ бэйэтин салгын кута эбэтэр ийэ кута буолуохтарын сөп. Түүлгэ бэйэ аттыгар сылдьар биллибэт киһи тугу оҥороро, тойонноотоххо бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсарын үөрэхтээхтэр быһаарбыттара ыраатта. Биллибэт куһаҕан киһини эбэтэр кыылы, абааһыны кыайыы, киһи бэйэтин өйө-санаата тупсуутугар, үчүгэй буолуутугар тириэрдэрин киһи барыта билэр. Ол аата, киһи бэйэтин куһаҕан санаата мустубут кутун кыайыыта түүлүгэр атын куһаҕан киһини кыайыытынан доҕуһуолланар.
Куттар - тус-туһунан өй-санаа ууруллар, мунньуллар. Куттар сайдан истэхтэринэ туспа барар кыахтаналларын бэлиэтинэн түүлгэ тус-туспа арахсан көстөллөрө буолар. Олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйбут быһыы ийэ кут өйүгэр-санааты¬гар хаһан да умнуллубат гына ууруллан мунньуллар. Былыргы сахалар ити өйү-санааны ийэ кут диэн ааттаабыттар. Ол курдук ийэ кут өйүн-санаатын оҕо ийэтин үтүктэн, кинини көрөн үөрэтэн мунньунар. Киһи тутта-хапта сылдьар быһыытын, төрүт өйүн-санаатын барытын ийэ кут өйө-санаата быһаарар. Ол иһин сахалар оҕону олох кыра эрдэҕинэ хайдах үөрэтэҕин даҕаны, соннук өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар диэн этэллэр. Бу этии “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри буолар” диэн этиини эмиэ бигэргэтэр.
Киһи өллөҕүнэ куттара тус-туспа бараннар, өйө-санаата бытарыйан ыһыллар. Өй-санаа ыһыллан үөр буолар. Атын дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт, туспа өй-санаа бөлөҕө эрэ уларыйбакка бэйэтинэн сылдьар. Биир, олус маарыннаһар өйдөр-санаалар, куттар холбоһон биир буолан хаалаллар.
Кут бу курдук уларыйыытын түүлгэ көстөр маарыннаһар майгылаах дьон биир буолан көстөллөрүнэн быһаарыахха сөп. Ол курдук түүлгэ Арамаан тиийэн кэлэр диэн көрбүтүҥ илэтигэр Дьэкиим буолан хааллаҕына, бу дьон майгылара, өйдөрө-санаалара олус маарыннаһар эбиттэрэ быһаарыллар.
ТҮҮЛГЭ БИЛЛИБЭТ КИһИ КӨСТҮҮТЭ
Түүл көстүүлэрин араас үөйбэтэх-ахтыбатах уратылара дьону былыр-былыргыттан соһуталлар, муодарҕаталлар, элбэх толкуйга, таайа сатааһыҥҥа түһэрэллэр. Бу ураты көстүүлэри тэҥэ, урукку эбэтэр олус туһалаах өй-санаа хантан кэлэн киһи өйүгэр-санаатыгар түһэрэ билигин да ситэ чуолкайдана илик. Биһиги бу үлэбитигэр түүлгэ үгүстүк көстөр кимэ да биллибэт киһи туһунан быһаара сатыахпыт.
Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтэ ураты миэстэни ылар. Киһи аттыгар сылдьар, үксүгэр киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр курдук киһи баар буолар. Киһи бэйэтэ эр киһи буоллаҕына, анараа киһи эмиэ эр киһитэ, онтон дьахтар буоллаҕына, дьахтара араарыллан өйдөнөр. Бу киһи кинини арыаллыы, бииргэ эбэтэр батыһа сылдьар курдук көстөр. Үксүгэр бу көстөр биллибэт киһи киһи бэйэтин күлүгүн курдук аттыгар сылдьар.
Сорох кэмҥэ бу биллибэт киһи туспа баран кимниин эмэ тустар, охсуһар. Биирдэ эмэ киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллибэт киһи саба түһүөн сөп. Киһи сөбүлээбэт быһыытын оҥорор киһини түүлүгэр да сөбүлээбэт, “Куһаҕан киһинэн”, “Абааһынан” ааттаан кэбиһэр уонна араас утарылаһыыны оҥорор эбэтэр бу киһиттэн куотарга барар. Түүлү дириҥник үөрэппит К.Юнг бу биллибэт, киһи аттыгар сылдьар киһини “Күлүк” диэн ааттыыр.
Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтүн тойоннооһун туспа уратылардаах, ол курдук бу киһи кырдьык сорох кэмҥэ киһини бэйэтин үтүктэ сыл-дьар, күлүгүн курдук көстөр. Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тас көрүҥүн, таҥаһын-сабын уонна бу киһи тугу оҥорбутун түмэн тойонноотоххо киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар. Түүлгэ биллибэт киһини тааһынан быраҕаттаатахтарына, эн тускунан кэпсэтиилэр, араас этиилэр буолуохтарын сөп.
Биирдэ эмэтэ киһи түүлүгэр көрөр биллибэт киһитэ кимниин эмэ тустар, охсуһар даҕаны кэмнэрдээх. Оннук түүллэр тойоннооһуннара туспа уратылаах буолар. Бу түүл кэнниттэн киһиэхэ хайа эрэ сөпсөспөт, тыл-тылларыгар киирсибэт киһитэ кэлиэн эбэтэр көрсүһүөхтэрин сөп. Ол аата, бу түүлгэ киһи бэйэтин ийэ кута анараа киһи кутун кытта сөпсөспөт буоланнар туста, охсуһа сылдьалларын көрөр.
Сахалыы быһаарыынан киһи куттарын тус-туспа араартаан киһи оҥо¬рор быһыыларыгар бу куттар туох сыһыаннаахтарын быһаардахха киһи олоҕо ордук уустугуран тахсар. Ол курдук үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан иһэр салгын кут дьайыыта буор уонна ийэ куттар санааларыгар сөп түбэспэттэр. Киһи түүлүгэр бу куттар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарын, быһаарсыыларын көрөрө кырдьык. Киһиэхэ куһаҕан санаалар муһуннахтарына үксүгэр охсуһар, этиһэр дьону үгүстүк көрөр.
Киһи олоҕо куруук өйүн-санаатын, куттарын икки ардыларыгар быһаарсыыга, үчүгэй диир өрүттэрин булууга уонна көмүскээһиҥҥэ барар. Киһи буор, ийэ куттара ордук сытар, сынньанар, минньигэстик аһыыр баҕа санааларын утаран салгын кут өй-санаа киллэрэн биэрэ сатыыр, сөбүлэһиннэрэ сатаан охсуһарга кытта тиийэр. Салгын кут киһи быстах баҕа санааларын киһилии майгыга, киһилии быһыыга иитэ-үөрэтэ сатыыр буолан ити куттары кытта соччо тапсыбат. Дьон бииргэ олорорго үгэстэрин, сокуоннары, ыйаахтары тутуһарга киһини, буор уонна ийэ куттары күһэйэр буолан аны ити куттар соччо сөбүлээбэттэр.
Түүлгэ киһи бэйэтин “Мин бэйэм” дии саныыр эрээри тугу эмэ оҥороро уонна түүлү көннөрү көрөрө икки аҥы уратылаахтар: 1. Үгүс түүллэргэ киһи бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр, хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр. Бэйэтэ араас хамсаныылары оҥорор, чахчы “Бэйэм” сылдьабын дии саныыр.
Биһиги быһаарыыбытынан киһи түүлүгэр бэйэтин этэ-сиинэ баар курдук көстөр, бэйэтэ хамсыыр, сүүрэр, охтор, тугу эмэ оҥорор буоллаҕына бу түүл кини ийэ кутун түүлэ буолуон сөп. Ол курдук түүлгэ киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын толороругар бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр буолар.
2. Маннык түүлү киһи бэйэтэ көтө сылдьар курдук көрөр. Ханна эрэ соҕотохто тиийэн хаалар. Бэйэтэ этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, аҥардастыы көтө сылдьан көрө эрэ сылдьар курдук, бэйэтэ тугу оҥороро биллибэт, арай санаатыгар эрэ тугу барытын оҥорор курдук буолар. Бары түүллэри тойоннооччулар түүл бу уратытын араараннар, көннөрү “Көрүү” диэн тылынан бэлиэтииллэр. Киһи бэйэтэ көннөрү көрөр эрэ түүллэрэ салгын кутун түүллэрэ буолуохтарын сөп. Салгын кут көннөрү өй-санаа түмсүүтэ буолан эти-сиини кытта быһаччы сибээстэспэт. Ол иһин салгын кут түүлүгэр киһи этэ-сиинэ ханан да баара биллибэт буолар.
Түүллэри быһаарыыга былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаннахпытына, үгүс киһи өйүгэр түспэт да түгэннэр оннуларын булунар курдуктар. Ол курдук киһи куттара тус-туспа буолалларын түһээтэҕинэ эрэ арааран билэр. Бу куттар өйдөрө-санаалара бэйэ-бэйэлэриттэн эмиэ уратыланалларын түүлү үөрэтии эмиэ чуолкайдыыр.
Киһи түүлүгэр сорох оҥорор быһыыларын бэйэтэ ситэ өйдөөбөт буоллаҕына, атын киһи оҥорорун курдук саныыр. Киһи ийэ кутун өйүн-санаатын сатаан, салгын кутунан кыайан быһаарбат, ол иһин итинник уларыйбыт, атын киһиэхэ көспүт курдук өйдөбүл үөскүүр. Арай утуйа сытан түһүүр. Түһээтэҕинэ биллибэт киһи сүрэҕэ ыалдьыбыт, бу киһи маҥнай снайпер эбит, онтон летчик буолбут. Ороҥҥо сытан эрэ мөхсөр, эргичиҥниир. Ким эрэ кэлэн эмп биэриэн баҕарар. Онуоха биллибэт киһи кэлэн нитроглицерини сиэбиттэн ылан биэрэр курдук. Онтон бэйэтэ тэйиччиттэн ыалдьыбыт киһини көрөрүн курдук көстөр. Маннык түүл кэнниттэн нэһиилэ уһуктан кэлбитэ, сүрэҕэ олус диэн ыалдьыбыт, аҕылас буолбут, эмп ылан иһэригэр эрэ тиийбит.
Бу түүлгэ киһи куттара тус-туспа буолаллара араарыллан биллэр. Бу түбэлтэҕэ киһи салгын кута туспа баран атын киһи, ол эбэтэр ийэ кутун атын киһи ыалдьыбытын курдук саныыр. Ол иһин бэйэтэ кыайан оҥорор кыаҕа суох буолан, ким эрэ кэлэн ыалдьыбыт киһиэхэ эмп биэриэн баҕарар курдук көстөр.
Түүл көстүүлэрэ маннык арахсыылара былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин түүллэри дириҥник үөрэтэн арыйбыттарын чуолкайдаан биэрэр. Түүллэри чинчийэн, дириҥник үөрэтии сахалар кут-сүр үөрэхтэ¬рин салгыы сайыннаран иһэр кыахтаах.
ТҮҮЛГЭ КЫЫЛЛАР КӨСТҮҮЛЭРЭ
Билигин биһиги киһи куттара түүлгэ тус-туспа сылдьар буолан көстөллөрүн быһаарбыппыт кэнниттэн түүллэри тойоннооһун быдан судургу уонна өйдөнүмтүө буолар. Ол курдук киһи куттара тус-туспа сылдьалларын быһаарыы, бу куттар эмиэ бэйэ-бэйэлэрин көрсө, сорох кэмнэргэ сөпсөһөр дуу, сөбүлэспэт дуу майгыларын хардары-таары биллэрэ сылдьалларын биһиги түүлбүтүгэр көрөрбүт быһаарыллар.
Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи хайдах майгыннаммытын быһаа¬рарга кыыллары кытта тэҥнээн көрүүнү туһаналлар. Ол курдук олус улаханнык кыыһырбыт киһини “Эһэтин тириитин кэппит” диэн этэллэр. Ол аата, олус кыыһыран кимиэхэ да иннин биэрбэт буолбутун бэлиэ¬тээннэр итинник хоһуйаллар. Киһи майгына мөлтөх буолан киһилии өйгө-санааҕа тиийбэт буоллаҕына олус элбэхтик ыт майгыны¬гар холууллар. Итини тэҥэ киһи майгына хайдаҕын, хайа кыыл майгы¬ныгар маарынныырын көрөн быһаарыыга кыыл бэйэтин көстүүтэ ордук өйдөнүмтүө буоларын быһааран этии киһи түүлүгэр көстөр. Ордук үгүстүк киһи майгынын ыкка тэҥнээн көрүү оҥоруллар. Ол аата, ордук элбэхтик киһи түүлүгэр ыт көстөрө быһаарыллар. Киһиттэн куһаҕан майгыннаннар эрэ ыкка тэҥнэнэн хаалар куттал кимиэхэ барыларыгар баар буоларын ити көстүү бигэргэтэр.
Kыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ киһи куттара ханнык кыыл майгынын ылыммыттарын арааран көрдөрөн киһиэхэ бэйэтигэр өйдөтөллөр. Бу этии быһаарыыта түүллэр тойоннооһуннарынан ордук чуолкайданаллар.
Түүлгэ көстөр кыыллар үчүгэй, киһи сөбүлүүр кыыллара буоллахтарына эбэтэр маҥан дьүһүннээх көһүннэхтэринэ киһи үчүгэй майгылаах киһини көрсөр эбэтэр бэйэтэ үчүгэй майгылааҕын билинэр.
Киһи түһээн көрөр кыыллара куһаҕан, кирдээх, көтөх, хара буоллахтарына, олорор олоҕо мөлтөх буолуутуттан, кыаммат, түгэммэт балаһыанньа үөскээһиниттэн санаа түһүүтүн, өй-санаа мөлтөөһүнүн көрдөрөр бэлиэлэр буолаллар.
Киһи түүлүгэр араас кыыллары биирдэ эмэтэ да буоллар көрөр. Сороҕор өссө саба түһэр кыыллар баар буолаллар. Бу кыыллартан сатаан көмүскэннэххэ эбэтэр өлөрдөххө киһи ханнык эмэ кыайыыны ситиһэр. Ол аата бу кыайыыны ситиһэригэр бэйэтин куһаҕан, мэһэйдиир майгы¬нын туоратарын, бары кыаҕын барытын кыайыыны ситиһэригэр уурарын көрдөрөр түүл бэлиэтэ буолар.
Киһи куттара эмиэ сайдан баҕа санаалара эбиллэн иһэр уратылаахтар. Ийэ кут баҕа санаалара ордук киһи быстах баҕа санаалара буоланнар дьону кытта бииргэ олоруу үгэстэригэр үксүгэр сөп түбэспэт буолан хаалыылара куттар, ийэ уонна салгын куттар утарсар күүстэрин улаатыннараллар.
Өй-санаа маннык икки аҥы арахсыытыттан, киһи икки куттара тус-туспа өйдөөх-санаалаах буолууларыттан бу икки куттар утарыта ту-рар кэмнэрэ элбэх буолар. Ол аата, бэйэ-бэйэлэрин ситэ өйдөспөт түгэннэрэ, утарылаһар буолуулара олус элбэхтэр. Бу өй-санаа утарыта туруулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр.
Холобурга биир түүлү ылыахпыт. Бу түүлгэ киһини кыра ыт ытырар. Маннык түүлү тойоннооһуҥҥа киһи майгытын уратыларыгар тохтуохха сөп. Ол курдук бу киһи туохтан эмэ сөбүлэспэккэ кыыһыран ылыан сөптөөх кэмэ кэлбит. Куһаҕан, быстах майгына тахсан хаалан үтүө, киһилии майгынын, салгын кутун ыт буолан ытырар. Түүлгэ ыт ыты¬рарыттан босхолонуу, ытырыык ыты кыайыы киһи өйө-санаата сайдан, тупсан, куһаҕан майгынын көннөрөрүн бэлиэтэ буолар. Дьону кытта эйэлээх сыһыаны олохтууругар куһаҕан майгынын ити уратыларын көннөрөрө наадатын түүлүн көстүүтэ бэлиэтиир.
Атын түүлгэ оҕо эстибит, быстыбыт, көтөх, дьиэтэ суох куоска оҕотун көрөр. Бу түүлү көрөн оҕо санааргыыр, куоска оҕотун аһынар. Бу түүл тойоннооһуна кырдьык даҕаны аһынар, харыстыыр санаа киириитин үөскэтэр. Маннык түүлү көрөр оҕо төрөппүттэригэр сыһыаннаах буолуон сөп. Оҕо бэйэтэ тулаайахсыйан, соҕотохсуйан, санааргыы сылдьар буолуута итинник түүлү көрөрүгэр тириэрдиэн эмиэ сөп.
Түүл үксүгэр аҥардастыы көстүүлэринэн бэриллэр буолан киһи майгына уларыйыылара хайдах бэриллэрэ сүрдээх уустук. Киһи майгына уларыйыытын толору, туспа киһи эбэтэр атын кутун өйүгэр түһэр гына көрдөрөөрү түүлгэ араас кыыллары көрөр.
Холобурга, арай кыыһырыы диэн өйдөбүлү хайдах көрүҥнээхтик көр¬дөрөн биэрдэххэ киһи түргэнник өйдүөн сөбүй? Ходуоһунньуктар улаханнык кыыһыран, дьэбидийбит сирэйи уруһуйдуохтара этэ. Онтон түүлгэ ыты эбэтэр ханнык эмэ улахан кыылы ырдьыгынаттахха кыыһырыы буолбута соҕотохто өйдөнөр. Манна кыыһырыы төһө улахан буолбутун быһааран биэрэргэ ханнык кыыл көстүүтэ эмиэ туттуллар.
Эһэ курдук олус улахан кыахтаах кыылы киһи түүлүгэр көрүүтэ ордук улахан интэриэһи үөскэтэр. Түүлгэ эһэни киһи тугу эмэ олус күүскэ көмүскүүр, харыстыыр кэмигэр көрөр. Бу кэмҥэ киһиэхэ олус күүстээх көмүскүүр санаа киириитэ эһэ буолан түүлүгэр көстөр. Холобурга, биир киһи суукка дьыалатын көмүскүүр кэмигэр улахан эһэ барыаран турарын сөбүлүү көрөр. Кырдьык даҕаны туохтан эмэ кыыһырар, көмүскүүр, харыстыыр күүстээх санаа кииритигэр ордук сөп түбэһэр кыылынан эһэ буоллаҕа дии. Хайдах да тыыттахха хаһан да иннин туран биэбэтэх кыыл. Олус күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа кииритигэр түүлгэ эһэ көстүөн сөбө итинэн быһаарыллар.
Дьоҥҥо түүллэригэр ыт олус элбэхтик көстөр. Ол иһин урукку олохпутугар ыт буола сылдьыбыппыт эбит диэн сыыһа өйдөбүл үөскээбит. Үчүгэй көрүҥнээх маҥан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ үчүгэй майгына эбэтэр бэйэҥ үчүгэй майгыланыыҥ көстүүтэ буолар. Маҥан ыт¬, доҕор - үчүгэй майгы, хара ыт – куһаҕан майгы – кыыһырыы, кыыһырымтаҕай буолуу көстүүтэ буолар. Хара дьүһүннээх кыыллар бары төһө улаханнарыттан тутулуктаах ыарахан, кытаанах майгыны көрдөрөллөр.
Эриэн үөн түүлгэ көстүүтэ кистэлэҥ, иннэ-кэннэ биллибэт өйдөөх-санаалаах буолууну эбэтэр оннук майгылаах киһини көрсөрү билгэ-лиир. Эриэн үөн көстүүтэ икки өрүттээх, кутталлаах, кистэлэҥ, биллибэт күүстэри тэҥэ табылыннаҕына эмтиир дьайыылаах буолуон сөп.
Түүлгэ аттар, сылгылар көстүүлэрэ үксүгэр үлэни-хамнаһы кытта сибээстээхтэр, үлэһит майгыны, дьону көрдөрөллөр. Арай дьүһүннэрэ маҥан эбэтэр хара буолуулара ханнык майгылаахтарын быһаараллар. Ынах сүөһүлэр көстүүлэрэ тыа сирин дьонугар ордук чугастар уонна элбэхтик көстөллөр.
Онон, түүлгэ киһи майгына ханнык кыыл майгыныгар маарынныыр буолар да соннук кыыл түүлгэ көстөр. Киһи бэйэтэ ыт курдук майгы-ланнаҕына, бэйэтин ыт ытырар эбэтэр хара ыты көрөр. Эһэ ыарахан майгына биллээри гыннаҕына эһэни көрсүһүөн сөп. Ол курдук ордук күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа киириитигэр киһи эһэни түһээн көрөр. Ити курдук атын дьон майгыларын уратыларын, киһи бэйэтин майгына уларыйыытын түүлгэ көстөр кыылларынан быһаарыахха сөп.
Салгын кут үөрэҕи-билиини ылынар буолан олох үгэстэрин, сокуоннары тутуһарга ыҥырар. Киһини киһилии олоххо сирдиир күүс буолар. Ийэ кут өйө-санаата буор куттуун үксүгэр биир буолаллар. Киһи быстах санааларын мунньустуулара барыта ийэ кут өйө-санаата буолар. Бу өй-санаа киһи быстах баҕа санааларын, этин-сиинин баҕаларын уруттаан толорор иһин дьулуһар. Түүлгэ эмиэ илэтигэр курдук куһаҕан дьону, кыыллары кыайыы үчүгэй, үтүө санаа кыайыытыгар ти¬риэрдэр.
ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ
Былыр сахаларга өй-санаа туһунан үөрэх олус дириҥ силистээх. Ол кэмҥэ улахан күүстээх ойууннар өй-санаа үөрэҕин баһылаан, билэн-көрөн сайыннарбыт буолуохтарын сөп. Кинилэр үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын быдан толорутук көрдөрөллөрүн билигин кэлэн саҥа билэн эрэбит. Бу кэмҥэ Сибиир ойууннарын үөрэхтэ¬рин саҥалыы сөргүтэн үөрэтии ыытыллан, тэнийэн эрэр.
Сахалар сири-дойдуну үс тус-туспа дойдуларга араараллар. Бу дойдулара ¬өһээ, Орто уонна Аллараа дойду диэн буолаллар. Бэйэлэрэ, Айыы аймахтара олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Орто дойду аатын курдук бу дойдулар икки ардыларыгар тайаан сытар уонна Сир саара буолар.
Үөһээ дойдуга үрдүк айыылар, онтон аллараа дойдуга абааһылар олороллор диэн былыргы өйдөбүлтэн сахалар бэйэлэрин, айыылар да, абааһылар да буолбатахтарын билинэннэр, олорор сирдэрин туспа арааран Орто дойду диэн ааттаабыттар. Сири-дойдуну итинник үс аҥы араарыыттан сахаларга Үөһээ дойду диэн туспа айыылар олорор дойдулара баар буолбут. Кэлин Үөһээ дойду диэн өйдөбүл үөһэ диэки баар Халлааны кытта биир өйдөбүллэнэн хаалбыт.
Былыргы кэмнэргэ ойууннар көрүүлэнэллэригэр, кыыралларыгар Үөһээ дойдуга тиийэ сылдьар буоланнар бу дойдуну сиһилии ойуулаабыттар. Үөһээ дойду түөрт халлааннаах уонна тоҕус хаттыгастаах диэн быһааран этэллэр. (10,13). Үөһээ дойду халлааннара өрө тахсан бэйэ-бэйэлэриттэн үрдээн иһэр таһымнары санаталлар. Өй-санаа сай¬дыытын таһымын төһөнөн үрдүгүн ситиспит айыылар, ол таһымнарга сөп түбэһэр үрдүккэ баар хаттыгастарга олороллор дииллэр. Ол иһин, Айыылар төһө үрдүк хаттыгаска тахсан олороллор даҕаны соччонон кыахтаах, өйдөөх-санаалаах буолаллар диэн өйдөбүл үөскээбит.
Саха ойууннара уус-уран тылы кыайа туттан баһылаабыт буоланнар Үөһээ дойду халлааннарын хаттыгастарын олус ымпыктаан-чымпыктаан бэйэлэрэ субу көрөн туралларын курдук ойуулаан хоһуйаллар. Олоҥхолорго ойууланар халлааннар уус-уран хоһуйуулара ордук баһыйбыт буоланнар кэлин ыра санаалар халлааннарыгар, дойдуларыгар кубулуйбуттар.
Ойуун кыыран көрүүлэнэригэр араас аартыктарынан айаннаан Үөһээ дойдуга тиийэр. (11,47). Ол дойдуга тиийэн хайа эмэ былыргы өлбүт киһи кутун көрсөн манньалаан инники туох буолуохтааҕын ыйыталаһар. Көрдөһүүтэ, манньалааһына табылыннаҕына барыны - бары билэр куттар инники олоххо туох буолуохтааҕын ойууҥҥа этэн биэрэллэр эбит.
Былыр абааһы диэн илэ сылдьар буолара үһү. Абааһыны кытта айыы дьонун бөҕөстөрө куруутун охсуһаллар, тусталлар, күрэхтэһэллэр диэн кэпсииллэр. Айыы сириттэн үөһэ абааһылар киирэн дьахтар сүгүннэрэн таһаараллар эбэтэр абааһы уола киирэн айыы дьахтарын тутуһан олортон айыы-абааһы аҥардаах бухатыыр-бөҕө дьон төрүөн отто дойду бөҕөтүгэр үөһэ абааһы бөҕөһүгэр кыаттарбакка, бэйэлэрин тыыннаахтыы көмүнэллэр.
Үөһээ, аллараа, отто дойдулар диэн үс сир-дойду баарын курдук былыргы саха сэһэнэ кэпсиир. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олохторо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ. Саха сэһэнинэн, отто дойду улуу баайдара үөһээ абааһы дьонун кытта уруурҕаһаллара баар. Билиҥҥи саха төрүттэрэ үөһээ 7-8-9 хартыгастаах халлааҥҥа эбиттэр. Кэнники онтон арахсан, тэйэн үөһээ (соҕуруу), аллараа (хоту) абааһылар икки ардыларыгар (орто дойдуга) түбэһэн олорон хаалбыттар. (12,209,313).
Үөһээ дойдуга үчүгэй айыылары кытта куһаҕан абааһылар эмиэ оло¬роллор. Үөһээ дойду абааһылара ордук күүстээх, күдэхтээх, уордаах буолаллар. Үөһээттэн түһэр абааһылартан ордук биллэллэрэ “Кугас” уонна “Хара маҥаас” сылгылаахтар буолаллар. (13,112-116).
Сир-дойду үс өттүлэригэр, барыларыгар үчүгэй уонна куһаҕан айыылар, абааһылар уонна дьон бааллара сахалар былыр-былыргыт¬тан киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын билэллэрин дакаастыыр. Дьон олоҕор үчүгэй уонна куһаҕан хаһан баҕарар сэргэстэһэн, бииргэ сылдьаллар. Өй-санаа бу икки өрүттэриттэн хайалара баһыйар буолар даҕаны дьон олохторо ол диэки салаллан барар. Ол иһин дьон өйдөрө-санаалара бу куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, ортолорунан сайдан баран иһиэхтээҕин сахалар билэннэр олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттаабыттар.
Онон, Үөһээ дойдуга эмиэ Орто дойдуга курдук үчүгэй да, куһаҕан да дьон, айыылар баалларын сахалар итэҕэллэрэ билинэр. Бу быһаарыы дьон майгылара былыргыттан баччаҕа диэри кыратык да уларыйан, тупсан көрө иликтэрин, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ билигин да арахса сылдьалларын дакаастыыр.
“Үөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, алларааттан аргыар аргыйбатын” диэн алгыс тыллара дьон-аймах олорор, үлэлиир уонна сайдар сирдэрэ Орто дойду эрэ буоларын бигэргэтэллэр. Орто дойду олоҕо огдолуйбатын туһугар үөһээттэн даҕаны, алларааттан да араас өйдөр-санаалар киириилэрэ-тахсыылара эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолаллара ирдэнэр.
Киһи бэйэтин түүлүгэр өлбүт дьон куттарын көрөрө, кэпсэтэрэ туспа дойду - түүл дойдута баарын бигэргэтэр. Өлбүт дьон куттара бу дойдуга көҥүл сылдьаллара, бу дойду - сахалар өйдөбүллэригэр, итэҕэллэригэр иҥэн сылдьар Үөһээ дойдулара буоларын көрдөрөр. Киһи түүллэригэр көрөр өлбүт дьоно тыыннаах курдук сылдьаллар. Арай түүлгэ бириэмэ диэн өйдөбүл суох. Ол иһин түүлү көрөр кэмҥэ киһи өйө-санаата “уларыйбыт кэмҥэ” киирэрин А.Горбовскай “Пророки и прозорливцы в Отечестве своем” диэн үлэтигэр быһаарар. (7,319).
Былыргыта өлбүт дьон куттара Үөһээ дойдуга сылдьаллар диэн өй-дөбүл саха дьонугар иҥэн сылдьар. Киһи түһээтэҕинэ өлбүт дьону тыыннаах сылдьалларын курдук көрөрө онно төрүөт буолбут. Ол аата, түүлгэ киһи кута көстөр эбит. Бу дойду өйө-санаата Орто дойду өйүттэн-санаатыттан эмиэ уратылаах. Киһи түүлүгэр көрбүтүн үксүгэр кыайан быһаара охсубат. Бу көстүүлэр илэ курдук буолбатахтарына, барылара кэриэтэ ханнык да тылынан буолбакка, бу көстөр бэлиэҕэ уруккуттан иҥмит олохсуйбут өйдөбүлүнэн быһаарыллар курдуктар.
Ол аата, Үөһээ дойду диэн өйдөбүлү түүллэри үөрэтэн, ырытан ба-ран быһаардахпытына, дьон өйдөрө сайдыаҕыттан ыла мунньустубут өйдөрө-санаалара, салгын куттара сылдьар сирдэрэ буолуон сөп.
Сахалар былыргы кэпсээннэриттэн Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буоларын быһаарыахха сөп. Ол курдук дьон ойуун буолаары эттэниилэрин түүллэригэр көрөллөр. Урут өлбүт ойууттар куттара, үөрдэрэ мунньустаннар кинини эттииллэр уонна урукку оннугар хомуйан кэбиһэллэр. (14,45).
Ойуун буолааччылар эттэнэ сытар кэмнэригэр өйө суох буолаллар уонна утуйан турбут курдук эттэнэн бүтэн тураллар. Ойууннар эттэ-нэр кэмнэригэр бары сытар эбиттэр. Сорохтор туспа отуу оҥотторон онно туос тэлгээн баран сыталлар диэн эмиэ кэпсииллэр. Киһи олоҕор араас соһуччу быһылааннар, күүстээх ыарыылар буолуохтарын сөп. Бу түбэлтэлэртэн барыларыттан быыһаныам диэн ким да эрдэттэн быһа этинэр кыаҕа суох. Киһи соһуччу уҥан, өйө көтөн хааллаҕына өйө-санаата түүл дойдутугар тиийэн араас түүлү көрөрүн билэр дьон кэпсииллэр. (8,166). Киһи өйө-санаата бу кэмҥэ киирдэҕинэ урут буолбуту тэҥэ кэлэн иһэр кэми эмиэ билиэн-көрүөн сөп эбит. Уҥмут киһи өйө-санаата атын кээмэйдээх сиргэ сылдьарын ойууннар бэйэлэрин эттэниилэрин көрүүлэрэ эмиэ билэргэтэр.
Билиҥҥи үөрэх быһааран эрэринэн аҥардас өй-санаа мунньустар дойдута баар. Бу өй-санаа мунньустуутун К.Юнг “коллективное бес-сознательное” диэн ааттыыр.
Ойууннар кыыран, кутуран Үөһээ дойду аартыктарын арыйталыыллар. Кинилэр араас сыттары сытырҕалааннар уонна эрчимнээхтик биир тэҥник хамсананнар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэллэр. Бу өй-санаа уларыйар кэмигэр киирдэхтэринэ араас үөрдэри, өлбүт дьон куттарын көрсөллөр. Бу куттары кытта түүл бэлиэлэринэн кэпсэтэн¬нэр инники туох буолуохтааҕын билэр эбиттэр.
Онон, Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буолар эбит диэн быһаарыыны оҥорор кыах баар буолла. Бу дойду өй-санаа уларыйбыт дойдута. Манна барыта былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһаналлар. Үөһээ дойду аҥардастыы өй-санаа, салгын уонна ийэ куттар мунньустар сирдэрэ буолар. Бу дойду дьон-аймаҕы, Сири-дойдуну ту¬лалаан саба бүрүйэ сылдьар. Киһи туох эмэ буолан, түһээн, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр өйө-санаата уларыйан Үөһээ дойдуга баран кэлэрэ эбэтэр Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта быһаччы холбонон ылара быһаарыллар.
Түүллэри үөрэтээччилэр былыргы дьон өйдөрө-санаалара аныгы киһиэхэ түүлүгэр кэлэн киирэрин билинэллэр. Бу көстүүлэр саха дьоно өй-санаа Үөһээ дойдуттан Орто дойду дьонугар киирбитэ диэн олоҥхолоругар этиилэрин бигэргэтэр буолуохтарын сөп.
Киһи хараҕар көстүбэт санаа ситимнэринэн Сир дойду бүрүллэ сылдьар. Хас биирдии киһи өйө-санаата бу ситимнэри кытта сибээстээх. Ол сибээс биллэр уратытынан киһи өйө-санаата бу сибээс иһигэр сылдьара буолар. Дьон-аймах барыларын куттара Сири дойдуну саба бүрүйэн сылдьаллар. Ол бүрүөһүн сахалыы Үөһээ дойду диэн аат¬танар. Бу быһаарыы саха дьоно “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэригэр толору сөп түбэһэр. Дьон-аймах үгүс өттүлэрин санаала¬ра хайа диэки салаллар даҕаны сирдээҕи олох ол диэки салаллан барара итинэн быһаарыллар.
ӨЙ-САНАА ҮӨҺЭЭ ДОЙДУГА СЫРЫЫТА
Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өллөҕүнэ өйө-санаата арахсан туспа барарын билэллэр. Киһи сиргэ олоҕун үчүгэйдик, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо-сэргэҕэ хайҕатар гына олорбут буоллаҕына өйө-сана¬ата Үөһээ дойдуга тахсар дииллэр. Ол аата дьон бары кута, өйө-санаата Үөһээ дойдуга мустар эбит.
Былыргы сахалар этэллэринэн бэйэтин олоҕор элбэх куһаҕан быһыылары оҥорбут киһи өйүн-санаатын, кутун Үөһээ дойдуга ылбаккалар Аллараа дойдуга түһэр эбит. Бары куһаҕан санаалаах куттар, абааһылар мунньустар сирдэринэн Аллараа дойдуну оҥорбуттар.
Христианскай таҥара үөрэҕэ этэринэн киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга, Ырай дойдутугар таҕыстаҕына сиргэ кыайан туол-батах баҕа санаалар бары ситиһиллиэхтэрин сөп диир. Ол дойдуга тиийэн, дьэ, ыра санаа барыта туолар диэни билбэт дьону холкутук албынныыллар. Киһи өллөҕүнэ өй-санаа арахсан тус-туспа бараллар. Ону оннооҕор былыргылар эмиэ билэллэрин ити өйдөбүллэр бааллара бэлиэтиир. Христианскай итэҕэл билинэр Ырайын дойдута сахалар Үөһээ дойдуларыгар сөп түбэһэр. Ону түүлүнэн эмиэ дакаастыахха сөп.
Билигин наука да быһааран эрэринэн уонна элбэх чинчийээччилэр үөрэтиилэринэн киһи өйө-санаата өллөҕүнэ арахсан барара чуолкайданан эрэр. Үөрэтии, чинчийии салгыы баран иһэринэн аны өй-санаа бу Үөһээ дойдуга хайдах көрүҥнээхтик сылдьарын быһаара сатааһын бара турар.
Кэнники кэмҥэ сорох өйү-санааны быһаарааччылар киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга бэйэтинэн сылдьар диэн өйү-санааны тарҕатар буоллулар. Ол аата, киһи өйө-санаата ол дойдуга бэйэтинэн, туга да уларыйбакка, бүтүннүү сылдьар диэн быһаараллар, уруккулуу өйдөөх-санаалаах киһи саҥалыы төрөөн үөскүүрүн курдук этэллэр.
Биһиги бары Сиргэ орто үөрэҕи барабыт. Орто дойду үөрэнэр эрэ сирбит. Олорор, айар, уһуннук үлэлиир дойдубут буолбатах. Дьиҥнээх анаммыт дьиэбит - Ырай, онно Айыы үөрэҕэр үөрэниэхпит, онно дьиҥнээхтик олоруохпут. Киһи аймах бүтүннүү Айыы таһымын ситтэҕинэ атын эйгэҕэ, атын планетаҕа көһөрүөхтэрэ. (15,72).
Аан дойду үрдүнэн билигин даҕаны дьону итинник быһыы¬га ыҥырар секталар баар буолбуттара кистэл буолбатах. Бу дьон өллөхпүтүнэ үчүгэй олоххо тиийэбит диэн санааҕа оҕустараннар “таҥараларын дьиэлэригэр” мунньустан бараннар бэйэлэрин уматыналлар, өлөрүнэллэр. Маннык түбэлтэлэр сир аайы буолуталыыллар. Итинник өй-санаа киирии¬титтэн уонна тарҕаныытыттан дьон-аймах сэрэхтээх буолаллара наада буолар кэмэ кэлэн иһэр.
Саха дьоно ордук тымныы сиргэ олохтоох буоланнар туохха барыты¬гар, олоххо көрсүллэр ыарахан да кэмнэргэ ордук тулуурдаахтарын көрдөрөллөр. Бу тулуурдаах буолуу көстүүтэ ордук “Ким эрэ эппитэ ээ” диэни ылыныыга уонна толорууга чуолкайдык биллэр. Саха дьоно олохтоохтук быһаарыммакка эрэ, ким эрэ эттэ дии-дии, толоро охсоору ойон туран сүүрэкэлии сылдьыбаттар.
Биһиги урукку үлэлэрбитигэр Үөһээ дойдуга киһи түһээтэҕинэ тиийэ сылдьарын быһаарбыппыт. Бу дойду – киһи өйө-санаата уларыйбыт дойдута буолар. Манна олус былыргыттан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үгэс буолан иҥмит өйдөбүллэр туттуллаллар. Ол аата, киһи куруук туттар быһыыта уонна тас көрүҥэ бу дойдуга ордук улахан суолтаны ылаллар.
Үөһээ дойдуга киһи өйө-санаата уларыйбакка, бэйэтинэн сылдьар диэн өйдөбүл төрдүттэн сыыһа буолуон сөп. Ол курдук киһи өйө-са-наата , салгын кута ¬өһээ дойдуга тиийдэҕинэ, санаалара биир буол¬лахтарына холбоһон биир буолан хаалаллар.
Бу быһыыны түүлгэ билэр киһини көрүүттэн быһаарыахха сөп. Ол курдук биир түүлгэ араадьыйаҕа сонуну истэр: “Чечняҕа сылдьар билэр киһитин уола өлбүт диэтилэр”. Онтон уол аҕата көстөр, санаарҕаабыт, бүк түһэн олорор. Түүл салгыытыгар улахан тиит мас бэрэбинэ тосторо эмиэ көстөр.
Түүлүн тойонноон быһааран, дойдубар туох эрэ быһыы буолла, куһаҕан солуну истэр буоллум, хайа эрэ аймаҕым буоллаҕа дуу диэн санааҕа түһэр. Сотору дойдутуттан кэлбит солуну телефонунан истибитэ тастыҥ быраата ыйанан өлөн хаалбыт. Соһуйуу бөҕөтүн соһуйуо эбит эрээри эрдэттэн тугу эрэ куһаҕаны билиэм диэн сэрэйбит буолан улаханнык уолуйбата.
Түүлгэ көстүбүт киһи уонна дьиҥнээх киһи тус-туспа буолуулара түүл дьоно дьиҥнээх бэйэлэринэн буолбаттарын бигэргэтэр. Билэр киһи түүлгэ көстүүтэ кини бу түгэҥҥэ ханнык майгыламмытыттан туту¬луктааҕын түүлү үөрэтээччилэр эмиэ бэлиэтииллэр. (8,99). Бу быһаарыыга биһиги маарыннаһар майгылаах дьон түүлгэ биир буолан көстөллөр диэн эбэн биэриэхпитин сөп буолар. Ол аата, түүлгэ көстөр дьон куттара маарыннаһар өйдөөх-санаалаах буоллахтарына биир буолан хаалаллар. Өй-санаа диэн эниэргийэ буолара дакаастанан эрэр. Ол иһин биир өйдөр-санаалар биир эниэргийэлээх буоланнар биир буо¬лан көстөллөр.
Түүлгэ көстөр кыыллар киһи бэйэтин майгытын эбэтэр билэр киһитэ хайдах майгыламмытын көрдөрөллөр. Бу эмиэ киһи өйө-санаата арахсыбытын бэлиэтинэн буолар. Ол курдук киһи майгына уларыйыытын көрдөрүүгэ анаан кыыллар көрүҥнэрин туһаныынан солбуллар. Бу көстөр кыыллар төһө улаханнара бу майгы төһө кытаанаҕын уонна күүстээҕин быһаараллар.
ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ ӨЙҮН-САНААТЫН ТУҺАТА
Дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыт өйдөбүллэр хантан да халлаантан түспэккэ, олохторугар дьиҥнээхтик буолан ааспыт түбэлтэлэр буолаллар. Омуктар тылларыгар былыргыттан иҥэн сылдьар өйдөбүллэри үөрэтэннэр этнографтар саҥа арыйыылары оҥороллор.
“Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн олохсуйбут өйдөбүл дьон-аймахха барыларыгар дириҥник иҥмит. Дьон олоҕор олус улахан уларыйыылары аҕалбыт буолуон сөптөөх бэстилиэнэй тыһыынча кэлэн иһэр диэччилэр элбээн иһэллэр.
Билигин дьон-аймахха бу бэстилиэнэй тыһыынча диэн тугун быһаарыы ордук улахан суолтаны ылыан сөп. Аан маҥнай ити өйдөбүл туохтан олоҕуран үөскээбитин быһаарыы, бу бэстилиэнэй тыһыынча кэлиитин эрэллээхтик, билэн-көрөн көрсүһүүгэ туһалаах буолуо этэ. Ол курдук ханнык баҕарар соһуччу түбэлтэлэргэ киһи эрдэттэн бэлэмнээх, билэр буоллаҕына уолуйан, соһуйан хаалбакка эрэллээхтик көрсүһэр. Ол иһин бу бэстилиэнэй тыһыынча туохтан үөскээн кэлэрин билии хайаан да наадалаах.
“Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн өйдөбүл туох да олус улахан алдьархай дьоҥҥо кэлиэн сөп диэннэр кэтэһээччилэр эмиэ бааллар. Дьон санааларыгар бу түбэлтэ олус түргэнник кэлиэх курдук. Сорохтор олус улахан сэрии буолан дуу эбэтэр улахан комета дуу түстэҕинэ сиргэ алдьархай буолуо дииллэр.
“Бэстилиэнэй тыһыынча” хайдах быһыылаахтык кэлэрэ эмиэ биллиэх курдук. Ол курдук “Уотунан ыраастаныы” баар буолуо диэн этэллэр. Маннык өйү-санааны хантан кэлэрэ буолуо диэтэххэ, дьон түүлүгэр биллэн кэлэллэрэ билигин ханнык да саарбаҕа суох буолла. Уу сута сотору-сотору кэлэрин бэлиэтинэн Ноев ковчег диэн үһүйээн буолуон сөп. Бу үһүйээҥҥэ олус улахан уу кэлэн сири-дойдуну ылыытыттан дьон уонна кыыллар хайаларга эрэ тиийэн быыһаналлар. Олус улахан уу кэлиититтэн тимирэн хаалбыт куораттар тустарынан өйдөбүллэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыттар.
Маннык түгэн олус уһун кэмнэргэ дьон өйдөрүттэн-санаала¬рыттан умнуллан, суох буолан хаалыахтарын сөп курдук. Ол гынан ба¬ран бу курдук дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник иҥэн хаалбыт өйдөбүл Үөһээ дойдуга ууруллар. Дьон түүлүгэр киирэн көстөн, сөп-сөп өйдөнөн кэлэр буоланнар хаһан да умнуллубат, сүтэн хаалбат эбиттэр.
Ханнык баҕарар быһыы, өй-санаа элбэхтик хос-хос хатыланнахтарына үгэскэ кубулуйан иһэллэр. Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа киһи ийэ кутугар уларыйан ууруллар, онно өйдөнөн хаалан иһэр. Аныгылыы үөрэҕинэн быһаара сатаатахха бу үгэс буолбут быһыылар тус-туспа компьютер программаларын санаталлар, ол курдук бэйэлэрэ туспа сылдьар кыахтаналлар.
Элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥоруллар үлэни холбоон биирдэ оҥорул¬лар гына программалаан, бэйэтэ тупсаран биэрэн иһэр уонна мунньунан уурунан кэбиһэр компьютер оҥорулуннаҕына, киһи өйүн-санаатын курдук буолуо этэ. Ол курдук киһи өйө куруук хатыланан иһэр, элбэхтэ биирдик туттуллар быһыылары холбоон биир үгэскэ кубулутан уурунан иһэр уратылаах. Онтон кэлин төһө элбэхтик хатыланан, төһө дириҥник иҥмититтэн тутулуктанан бу быһыытын хатылаан оҥорор кыахтанар.
Бу быһыыны быһаарыыга киһи түүлүгэр кэлин киирэн иһэр өйдөбүллэри араартаан быһаарыахха наада. Ол курдук түүлгэ көстөрө элбээбит телефон диэн бэлиэни ыллахпытына, түүлгэ телефон көстүүтэ кими эмэ кытта сибээстэһии, сонуну истии эбэтэр көрсүһүү буолуо диэн биллэрэр. Кэлин киирбит түүл бэлиэтигэр араадьыйа эмиэ киирсэр. Ол курдук түһээн араадьыйа солунун иһиттэххэ, туох эрэ олус соһуччу солуну истэххэ сөп диэн буолар.
Киһи түүлүгэр элбэх уу кэлиитэ үгүстүк көстөр бэлиэ буолар. Уу кэлиитин көрдөххө төһө күүскэ кэлиититтэн тутулуктанан хайдах быһыы буолара быһаарыллар.
Билигин Сиргэ улахан ядернай сэрии буолан хаалар куттала кырдьык баар. Ити куттал баарын дьон бары билэ-билэлэр улахан алдьатыылаах сэрии сэптэрин син-биир оҥоро тураллар. Ити быһыыларын барытын биһиэхэ саба түһэллэриттэн көмүскэнэбит диэн ааттыыллар. Бары бэйэ-бэйэлэриттэн көмүскэнэннэр, олус элбэх ядернай сэрии сэптэрин мунньунан кэбистилэр.
Былыргыттан бултуу, кыра эрдэхтэриттэн сааны соһо сылдьыбыт сахалар: “Саа биирдэ эстэр”,- дииллэр. Бу этии итиилээх саа хаһан эмэ сыыһа туттаран эстэн хаалыан сөбүн бигэргэтэр. Ол барыта киһи, тыыннаах киһи буолан сыыһа-халты туттарыгар олоҕурар. Олус элбэхтэ, кыра эрдэхтэриттэн сааны илдьэ сылдьа үөрэммит дьон киһи итинник майгынын билэн этэллэр. Киһи үйэтигэр алҕас туттуу биирдэ тахса сыһара кырдьык баар суол.
Дьон билиҥҥи сирдээҕи олохторун Арҕаа Европаҕа оҥоруллубут, иитиллэн турар гильотинаҕа холуохха сөп. Дьон бары моонньуларын онно уган бараннар ол-бу буолан тэбиэлэнэр курдуктар. Биир сыыһа туттуутан дуу эбэтэр ким эмэ быһаарыытынан дуу бу улахан быһах үөһээттэн түһэн дьон бастарын барыларын быһан кэбиһиэн сөп курдук.
Ядернай сэрии кэнниттэн дьон-аймах бары ситиспит ситиһиилэрэ суох буола эстэллэр. Таас үйэтин саҕанааҕы кэмҥэ дьон олохторо төннөн, кыыл аҥардаах олоххо төттөрү түһэллэрэ сабаҕаланар.
Сир-дойду уотунан умайан, халыҥ күлүнэн, быылынан бүрүллэн, хаар-муус дойдутугар кубулуйар үһү. Онтон, кэлин халлаан ырааһырдаҕына, күн көрдөҕүнэ аны сылыйан, итии буолан хойуу от үүнүөҕэ дииллэр. Маннык быһыы буолар түбэлтэтигэр бэрт аҕыйах ахсааннаах дьон бэртэрэ эрэ ордон хаалыахтара диэн быһаараллар. Ханнык да наука, цивилизация, үөрэх ордон хаалбат үһү. Олоҥхолорго ахтыллар “Эрэйдээх-буруйдаах эр соҕотох” хантан да ыраахтан кэлбэтэх биһиги биир төрүппүт, соҕотох хаалан олус элбэх эрэйдэри-буруйдары көрсүбүтэ олоххо баар буола сылдьыбыта кырдьык.
Дьон өйө-санаата кылгас. Сотору умнан кэбиһэллэр. Сорох дьон оннооҕор хамсаларын тута сылдьан көрдүү сылдьалларын кэпсээн оҥостоллор. Киһи олоҕо көннөҕүнэ аҕыйах сыл анараа өттүнээҕи урукку ыарахан олоҕун сотору умнарын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр.
Уокка умайан өлбүт былыргы үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалыахтарын сөп. ¬өһээ дойду өйө-санаата ордубут дьоннор өйдөрүгэр түүл буолан киирэннэр, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сирдиэхтэрин сөп. Олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмө буолуохтара.
Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыыларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн баран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрбит буоланнар ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдук. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна билигин ¬өһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп.
Түүл киһи бэйэтин салгын кутугар буолбакка эрэ ийэ кутугар быһаччы дьайар буолуон эмиэ сөп. Бу быһыыны сахалар олус былыргы “Өлбүт киһини кэриэстээһин” диэн үгэстэриттэн билиэххэ сөп. Бу үгэскэ өлөөрү сытар киһи кэриэс этиитин хаалар дьоно хайаан да то¬лоруохтаахтара ахтыллар. Хаалар дьоно кини кэриэһин толорбот түбэлтэлэригэр бу киһи хомойбут, хоргуппут көрүҥэ түүллэригэр көһүннэҕинэ кинилэр баҕа санаалара туоларыгар мэһэйдэр баар буолуохтарын сөп. Ол аата, төрөппүт киһи мөлтөх, куһаҕан көрүҥэ түүлгэ көһүннэҕинэ, киһи баҕа санаалара туолуохтара суоҕа эбэтэр санаарҕабыл кэлиэҕэ диэн түүлү тойоннооччулар этэллэр.
Киһи түүлү ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ биирдэ көрөр-билэр. Онтон ийэ кут өйө-санаата салгын кут өйүгэр-санаатыгар баара биллибэт курдук. Киһи бэйэтэ көннөрү сырыттаҕына ийэ кутун өйүн-санаатын дьайыытын билбэккэ эрэ сылдьар. Ол эрээри киһи бэйэтэ тугу эмэни оҥороору гыннаҕына, ийэ кут өйө-санаата биллибэтинэн дьайара биллэр. Ол курдук тугу эмэ оҥороору гыннахха соһуччу тохтоон ылыы, тура түһүү диэн ааттанар. Бу толкуйдуу, тохтоон тура түһүү кэнниттэн киһи санаата тосту уларыйыан, атын буолан хаалыан эмиэ сөп.
Сыыһаны оҥоробун дуу, табаны оҥоробун дуу диэн толкуйдуур киһи өйүн-санаатын ийэ кутун кытта сөбүлэһиннэрэрин бэлиэтэ буолар. Толкуйдуу түһэн баран, эбэтэр былыргылыы хонон туран баран суолталаах быһаарыныыны дьэ ылынар буоллаҕына, киһи кэлин кэмсиммэт быһыытын оҥоруон сөп. Сахалар киһи куттара сөбүлэһэр эбэтэр өй¬дөспөт майгыларын кэмсинии диэн туспа арааран ааттыыллар.
Кэмсинии диэн киһи куттарын өйдөрө-санаалара сөп түбэспэттэрин бэлиэтэ буолар. Ол курдук киһи оҥорбут быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьар өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт буоллаҕына, киһи кэмсинэр, санааргыыр. Бу оҥорбут быһыытыттан санааҕа ылларар, ханна эрэ сыыһаны оҥорбутун хайдах гынан көннөрүөн сөбүн толкуйдуур. Кэмсинэр киһи сыыһаны оҥорбутун көннөрүнэр кыахтаах.
Онон, киһи өйө-санаата үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолуу түмүгэ буолар. Былыргылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр саҥалыы үөскээри гыннаҕына оҕолорун атаахтык иитэн итинник балаһыанньаҕа киирэр.
Олох оҥкулун уларытыы, урукку үөскээбит үгэстэри киэр тэпсии, быраҕан кэбиһии кыра оҕону иитиигэ аан маҥнай охсууну оҥорор. Советскай былаас саҕана киһини барыларын үөрэхтээх эрэ оҥоруу кыра оҕолору үлэһит буолуу үгэстэригэр үөрэппэт буолууну үөскэппитэ билигин кэлэн, үһүс көлүөнэ дьоҥҥо дьайан Россия дьоно илии үлэлэрин кыайан үлэлээбэт буоллулар, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үлэһит дьон аҕыйаан иһэллэрэ үлэ-хамнас мөлтөөһүнүгэр тириэртэ.
ТҮҮЛ ТУОЛУУТА
Былыттаах, силбиктээх түүҥҥэ түһэммит түүллэр үчүгэйдик көстүбэттэр, аанньа өйдөммөттөр уонна үксүгэр туолбаттар.
Айылҕаҕа киһи өйүн-санаатын уонна түүлүн салайааччынан Ый буолар. Ол иһин дьиҥнээх ону-маны түстүүргэ аналлаах түүллэр Ый туолбут кэмигэр көстөллөр уонна үксүгэр туолаллар. Түүлгэ көстүбүт бэлиэлэр тойоннооһуннарын туолуулара, бу түүл ханнык бириэмэҕэ көстүбүтүттэн улахан тутулуктаах. Ол курдук күнүскүттэн саҕалаан сарсыардаҕа диэри түһэммит түүллэр туолар бириэмэлэрэ кыччаан иһэллэр. Итини тэҥэ биир түүлү көрүүгэ кэнники көстүбүт бэлиэлэр туолуулара чугас буолар. Сарсыарданан түһэммит түүллэр бу күнүгэр дуу эбэтэр үс күн иһинэн туолаллар. Күнүс утуйан түһэммит эбэтэр түүн эрдэ көстүбүт түүллэр ыраах кэми билгэлиир түүллэр буолаллар уонна итилэр ый иһинэн хатыланнахтарына туолаллара биллэн барар.
Ити аата, биир өйдөбүлү биэрэр түүллэр хос хатылаан көһүннэхтэринэ туолуохтарын сөп.
Сорох түүлү тойоннооччулар түүл туолуутун ый хонугунан ааҕан таһаараллар. Ый ханнык хонугар түһэммит түүл туоларын дуу, туол-батын дуу хайа күҥҥэ түһэммитэ чуолкайдык быһаарар диэннэр аналлаах график оҥороллор.
Түүлгэ көстүбүт быһыы хайаан да туолара дуу, туолбата дуу, ситэ быһаарылла илик. Сорохтор хайаан даҕаны туолара буолуо дииллэр, онтон атыттар букатын итэҕэйбэттэр. Биһиги түүлгэ көстүбүт быһыылар үгүстэрэ туолалларыгар саарбахтаабаппыт. Ол эрээри маннык быһаарыылары ылынар наадалааҕын бэлиэтиибит:
1. Түүлү үөрэтии сыалынан инники туох быһыылар буолаары туралларын билии буолар. Түүлү үөрэтии киһи өйүн-санаатын үөрэтии буолар. Онтон киһи санаата иннигэр баран иһэрин быһыытынан буолуохтаах быһыыны урутаан билэр, көрсүһэр. Ол аата биһиги түүлбүтүгэр инники иһэр санаабыт ханнык быһыылары кытта көрсүһэрин көрөр эбиппит.
2. Киһи оҥорор быһыылара барылара атын дьон тугу оҥороллоруттан уонна киһи бэйэтэ хайдах санаалааҕыттан уонна сыһыаннаһарыттан олус улахан тутулуктаахтар, ол иһин уларыйан биэрэн иһэр кыахтаахтар. Ол аата, киһи бэйэтин санаатын күүһүнэн түүл көстүүтүн уларытыан сөп.
Түүн түһээн суолга кыра быһах сытарын көрөр. Төҥкөйөн ылаары гыммыта, быһаҕа уларыйан төгүрүккэ кубулуйар уонна кытаран, итийэн барар курдук буолар. Соһуйан чинэрис гынар.
Күнүс газ оһох биир конфоркатын адьас кыратыгар туруоран, ас сылытан баран умнан кэбиһэн араарбатах. Аһаан бүтэн, иһит хомуйан баран, бу конфорка хаппаҕа иҥнэри баран хаалбыт диэн көннөрөөрү тутан ылан иһэн, түүлүгэр көстө түспүт итии төгүрүгү өйдөөн кэлэн тохтоон хаалар. Онтон өйдөнөн конфорканы көрбүтэ, газ өссө да умайа турар.
- Оо, аны умайа турар конфорканы тутан көрө сыстым дии.- диэн соһуйуу бөҕөнү соһуйан, түргэнник араара охсон кэбиһэр. Түүн түһээтэҕинэ, арай соһуччу бытыылка алдьанар, таастара ыһыллан айаҕын иһигэр түһэллэр. олору тарбаҕынан таһаараары, кыра¬тык бааһырдар, хаан таммалыыр, бэйэтэ олус диэн соһуйар.
Арай сарсыҥҥы күнүгэр муойкаҕа таас ыстакааны сууйа туран мүччү тутан алдьатар. Таас бытархайдарын сорохторо муойка дьөлөҕөһүгэр ууну кытта киирсэллэр. Олору тарбаҕынан ороору гынан иһэн түүлүн өйдөөн тохтуур. Олус сэрэнэн кыра ньуоска тутааҕынан таас бытархайдарын оротолоон таһаартыыр.
- Көр, сэрэнэммин тарбахпын бааһырдыбатым ээ,- диэн иһигэр бүччүмнүк сананар. Эбиэттэн киэһэ кууллаах хортуоппуй сакаастаабыттарын аҕалаллар. Онно тиэтэйэн, көрүдүөргэ турар мас дьааһык хаппаҕын аһа охсон биэрээри төлө тутан, сөмүйэтин кыбытан, хаан тахсыар диэри тириитин дьукку тардан ылар.
- Оо, дьэ. Сэрэнэммин даҕаны син-биир кыайан куоппатым эрээри, тарбахпын кыратык өлөрдүм быһыылаах, - диэн, тарбаҕын биинтэнэн баайа олорон санаата. Түүлгэ көстүбүт бэлиэ хайаан да туоларын саарбахтаабат буоларга сөптөөх төрүөт буолуохтарын сөп курдук көс¬түүлэр буоллулар. Ол эрээри киһи бэйэтин кыаҕынан, санаатын күүһүнэн түүлү уларытар кыахтааҕа эмиэ быһаарыллыан сөп эбит.
Киһи бэйэтэ кыттыспакка көннөрү түүлү көрөр эрэ буоллаҕына, ол түүлэ хойут туолар. Ол аата, салгын кут түүлэ олус ырааҕынан хабан сылдьар буолан туолар кэмэ эмиэ ыраах.
Түүлгэ киһи илэ бэйэтинэн кыттыһан, тутан-хабан тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, сотору кэминэн туолар түүллэр буолаллар.
Саахымакка сотору-сотору буолуталыыр кылгас бириэмэлээх күрэхтэһиигэ кыттыан иннинэ түһүүр. Арай дьиэ иһигэр сылдьар, үөһээ этээскэ тахсыан баҕарар. Көрбүтэ улахан кирилиэс баара букатын бүөлэнэн турар. Эргийэ баран атын кирилиэһинэн өрө тахсан барар, үөһээ этээскэ тиийиитигэр кирилиэс эмиэ тостубут. Арай биир сири¬нэн өрө ыстанан, үөһээттэн тутуһа түһэн баран кыайан тахсыбата.
Нөҥүө күнүгэр саахымат кулуубугар тиийбитэ икки группа буолан хайдыһан күрэхтэһээри бэлэмнэммиттэр. Түүлүн санаан бастакы, күүстээхтэр группаларыгар киирэ да соруммата. Иккис группаҕа суруттарда. Барыларын кыайталаан, инники күөҥҥэ таҕыста. Бастыыр буолбута быһаарыллыбытын кэннэ, алҕас түһэн кэбиһэн ферзэтин былдьатан кыаттарда. Инньэ гынан иккис-үһүс миэстэлэри үллэстиигэ тииһиннэ.
Оонньуу бүтэн истэҕинэ түүлүн сэрэтиитин умнан кэбиһэн, тиэтэйэн, сыыһа түһүүнү оҥорон, кыайан ситиһиини оҥорбото.
Инники буолуохтаах быһыы куһаҕан буоллаҕына, хайаан да түүлгэ көстүбүтүн курдук буолбатын наадатыгар түүлү көрбүт киһи илэтигэр соннук балаһыанньа үөскээн таҕыстаҕына бэйэтин санаатынан улары¬йыылары киллэрэн биэрэр кыахтааҕын ити көстүүлэр быһаараллар.
Киһи оҥорор быһыылара биир эрэ өрүттэн тутулуктаах буолбатах-тар. Ол курдук ыалдьыт кэлиитэ сороҕор тардыллан, хойутаан, өссө букатын да кэлбэккэ хаалыан эмиэ сөп. Итини тэҥэ киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороору гыммыта барыттан бары тутулуктаах буолан тахсара элбэх. Ол аата, бары тутулуктары барыларын оннуларын буллардахха, көннөрдөххө эрэ туох эмэ оҥоруллара кыаллар. Биир эмэ тутулук кыайан ситиһиллибэтэҕинэ кыайыы буолбат, баҕа санаа ситиһиллибэт. Ол иһин киһи бэйэтэ тулуурдаах, дьулуурдаах буоллаҕына эрэ тугу эмэни ситиһэр. Тугу эмэни ситиһэр наадаҕа киһи бэйэтин санаатын бөҕөргөтөн, дьулуурун эбэн биэрэрэ наада.
Түүл киһиэхэ ханнык эмэ быһаарыылары ылынар кэмҥэ көстөр. Ол курдук түүлгэ массыынаҥ сүтэн хаалбыт буоллаҕына, санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр баар буолуохтара диэн түүлдьүттэр быһаараллар. Маннык түүл кэнниттэн киһи ханна эрэ сыыһа тутууну оҥорор буоллум, санаабытым туолбат буолла диэн санааҕа ылларыан сөп. Ол эрээри өссө кыһанан, тиэтэйэн биэрдэххэ санаабыт санааны, хойутаан да буоллар ситиһиэххэ сөп. Ол аата, киһи санаатын күүһүнэн түүлэ туоларыгар эбэтэр туолбатыгар көмөлөһүөн сөп. Түүл киһи куттара тус-туһунан буоланнар бэйэ-бэйэлэрин кытта сөбүлэспэт буолууларын арыйан көрдөрөр:
1. Киһи этин-сиинин баҕа санааларын, ол аата, быстах санааларын кытта өйүн-санаатын охсуһуута көстөр.
2. Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор санаалар охсуһуулара, быһаарсыылара киһиэхэ түүл буолан эмиэ көстөр.
Түүлгэ атын билбэт киһитиниин, кыыллардыын, абааһылардыын охсуһар буоллаҕына киһи бэйэтин икки куттарын икки ардыларыгар сөпсөспөт, биир тылга киирсибэт буолуу баарын бэлиэтэ. Маннык түүллэр киһи бэйэтин куһаҕан санаатын суох оҥордоҕуна туоланнар түүлгэ охсуһуулар көстүбэт буолаллар. Түүл киһиэхэ атын туох эмэ дьайыытыттан уларыйыы тахсар эбэтэр бэйэтэ тугу эмэ уларытыыны таһаарар кэмэ кэлэн эрдэҕинэ үгүстүк көстөр. Киһиэхэ маннык кэм кэлиитигэр иччилээх түүл көстөр.
Үчүгэй түүл көһүннэҕинэ хайдах эрэ гынан, үргүтэн кэбиспэккэ бу түүл туоларын үөскэтэн, көмөлөһөн, санааны күүһүрдэн, үчүгэй түүл туолан, иҥэрин туһугар кыһаныахха.
Түүлгэ туох эмэ куһаҕан эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыы көһүннэҕинэ, бу быһыы туолбатыгар кыһаныахха, санаа бары күүһүн ууруохха. Бу түүл туһунан билэр, итэҕэйэр дьоҥҥо кэпсээн сүбэ-ама, күүс-көмө ылыахха. Ол аата, түүл көстүүлэрэ үксүгэр өссө да буола илик быһыылар буоланнар киһи бэйэтин күүстээх санаатынан эбэтэр санаатын күүһүрдэн биэрдэҕинэ уларытыылары киллэрэн биэриэн сөп.
Оһол кэлиитэ киһи олоҕуттан, Айылҕаттан тутулуктааҕын бэлиэтиир түгэнинэн киһи бэйэтэ эбэтэр олох чугас киһитэ оһолго түбэһиэн иннинэ түүлүгэр буолуохтаах оһол туһунан көрөрө буолар. Түүлү үөрэтээччилэр бу курдук көстүүлэр киһи бэйэтэ буолуохтаах быһыыны уларытар кыахтаах буоллаҕына эрэ көстүөхтэрин сөп диэн быһаараллар. Ол аата, киһи түүлүгэр көрбүт быһыытын таба тойонноон, ону уларытар кыахтаах буоллаҕына, бу быһыы уларыйыан сөптөөх эбит.
Оһолго түбэһиэн төһө эмэ иннинэ киһи түһээн куһаҕан түүлү көрөн бэйэтэ эчэйиэн эбэтэр сууллуон сөп. Оһолго дэҥнэнээри гыммыт киһи түүлүгэр үксүн сууллар, туохтан эмэ дөлбү түһэр. Бэйэ өлбүтүн эбэтэр чугас киһитэ өлбүтүн көрүү кэнниттэн хайаан да буолуохтаах быһыыны уларытарга тугу эмэ оҥоруохха наада диэн этэллэр. Түүлгэ көстүбүт ити көстүүлэр илэ буолан хаалаллара элбэх дьоҥҥо биллэр.
Түүлгэ куһаҕан быһыылары көрбүт киһи сэрэхтээх буолара хайаан да наада. Бэйэтэ оннук балаһыанньаҕа түбэспэтэҕинэ даҕаны баҕар билэр киһитэ түбэһээри гыммыта көстүбүт буолуон эмиэ сөп.
Оһол эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун кэлэн иһэр курдук буолар. Ол иһин сахалар “Оһол быалаах” дииллэр. Оһол буолуутугар тириэрдэр быһыылар бары бэйэ-бэйэлэриттэн олуc күүстээх тутулуктаах буолан тахсаллар. Бу быһыылар бары өттүлэринэн, буолар бириэмэлэрэ эмиэ олус сөпкө түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар. Ол аата, оһол диэн олус уустук быһыы буолар. Оһол туолуутугар тириэрдэр элбэх быһыылар бэйэ-бэйэлэригэр чопчу сөп түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар.
Маннык санаа үөскээһинигэр сүрүн төрүөтүнэн киһи олоҕор буолан ааһар ханнык эмэ соһуччу быһыы буолуон иннинэ аан бастаан киһи түүлүгэр киирэн көстөрө буолар. Киһиттэн бэйэтиттэн туох да тутулуга суох түүлгэ көстүбүт быһыылар сороҕор туолан хаалаллара дьону ордук интэриэһиргэтэр.
Олох быатын быстыыта киһи түүлүгэр киирэн көстүүтүн биллэр дьон олохторуттан сурукка киирбит холобурдар дакаастыыллар. Ол курдук Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн, ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт. Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран, муодарҕаан кэргэнигэр кэпсээбит. Онно арай элбэх похорона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуоха кини: “Кими көмөллөрүй?”- диэн ыйыппыт, онно: “Абраам Линкольны көмөллөр”,- диэн эппиттэр. (7,322).
Айылҕа түүлү дьону сэрэтээри айбыт. Ол иһин буолуохтаах быһыыны киһи бэйэтэ уларытар кыахтаах буоллаҕына ону биллэрэр түүл көстөр. Август диэн Рим императорын доҕорун түүлүгэр сэрии кэмигэр балаак¬ка иһигэр өстөөхтөр илиилэриттэн император өлөрө көстүбүт. Цезарь кэргэнэ сэрэппитин үрдүнэн Сенакка баран өлбүтүн санаан Август төһө да ыалдьа сырыттар балааккаттан баран хаалбыт. Сэрии саҕаламмытын кэнниттэн өстөөхтөр император балааккатын сэриилээн ылбыттар. Түүл сэрэтиитин толорбут киһи тыыннаах ордон хаалбыт. (16, дек.14).
Дьахтар түһээтэҕинэ айаннаан иһэннэр массыына абаарыйатыгар түбэспиттэр, дэҥнэммит дьон көстүбүттэр. Ону санаан дьахтар даачаларыттан барыыларыгар оҕотун кытта электричкэнэн айаннаабыт. Kэргэнэ бэйэтэ айаннаан иһэн кырдьык абаарыйаҕа түбэспит, массыыналарын ойоҕоһугар атын массыына кэлэн түспүт.
Буолуохтаах быһыы түүлгэ төһө эмэ көстүбүтүн үрдүнэн сатаан таба туһамматах дьон олус элбэхтэр. Иччилээх, сэрэхтээх түүлү түһээбит киһи бэйэтин олоҕун эбэтэр чугас билэр дьонун тустарынан санаатыгар оҕустаран ааһарын Айылҕата, Дьылҕата ирдиир. Ол иһин түүл үөрэҕин билии хас биирдии киһиэхэ туһаны эрэ аҕалыан сөп.
Хос быһаарыылар.
1. Айыы домноро. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1998.- 224 с.
2. Кондаков В.А. Санаа уонна тыл ис кистэлэҥ күүстэрэ. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1998.- 128 с.
3. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
4. А.Е.Кулаковскай. Научные труды. (Подготовили к печати:
Н.В.Емельянов, П.А.Слепцов.) -Якутск: Кн. изд-во, 1979.- 484 с.
5. Саха төрүт культурата. 2 чааһа. Учууталга көмө пособие. Дьокуускай. Нац.кн.изд. 1992.- 80 с.
6. “Илин” сурунаал. 1998, N 1.
7. Детектив и политика. МАДПР. Вып.3. Москва: Изд-во Новости, 1990. - 352 с.
8. Г.В.Врублевская. “5 уроков по толкованию снов”.-Санкт-Пе¬тербург, “СМИО Пресс”,1998.- 320 с.
9. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма “Издательство АСТ”, 1999.- 400 с.
10. Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.
11. Ойуун. Ойууннар норуот номоҕор. Дьокуускай: РНА СО ССНК ТЛИНЧИ, 1992.- 64 с.
12. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.
13. Предания, легенды и мифы саха (якутов).- Новосибирск: Наука, 1995.- 400 с.
14. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928-1929 гг.) Якутск: Творческо-производстенная фирма “Север-Юг”, 1992.- 318 с.
15. Сырдык. Таптал биоэнергията.- Дьокуускай: Бичик,2001.- 96 с.
16. Календарь 2000. г. Кострома, ООО,”Тетра К”, 1999.
ТҮҮЛ БЭЛИЭЛЭРЭ УОННА ТОЙОННООҺУННАРА
А
ААДЫРЫС
Түүлгэр олорор аадырыскын этэн биэрдэххинэ, туох эмэ сүтүк тах-сыа эбэтэр уоруу буолуо.
ААН
Кыра эрдэххинэ олорбут дьиэҥ аанынан киирдэххинэ, аймахтарын ортолоругар дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ; аанынан киирэр буоллаххына, куһаҕаннык этээччилэртэн уонна үчүгэйи баҕарбат дьоннортон көмүскэнэ сатааһаҥҥын көрдөрөр.
Сабаары гыннаххына туллан түһэр аан, билэр дьонноргор куттал суоһуурун сэрэтэр бэлиэ буолар.
Аан кыайан аһыллыбатаҕына, санааҕын толороргор мэһэйдэр баар буолуохтара; аан сабыылаах буолуута, кыайан туоратылла охсубат, тугу эмэ уларыттахха биирдэ кыаллар мэһэй баарын көрдөрөр; түүлгэ ааны тоҥсуйууттан эмискэ уһуктан кэллэххэ, ыраахтан айаннаан ким эмэ тиийэн кэлиэн сөп.
ААТ
Бэйэҥ ааккын суруйбуттарын аахтаххына, аатыҥ киэҥник биллэр буолуоҕа.
АБААһЫ
Абааһыны көрдөххүнэ - үтүөрэн барыаҥ; охсуһан кыаттардаххына-ыарыыҥ бэргиэ; кыайдаххына – ситиһии эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү буолуоҕа.
АВТОРУЧКА
Авторучка көһүннэҕинэ суруйуунан дьарыктанар дьоҥҥо ситиһии, онтон атыттарга сымыйанан суруйууттан сэрэхтээх буолуу бэлиэтэ буолуон сөп.
АВТОБУС
Түүлгэр автобуска олордоххуна, билэр киһигин кытта астына кэпсэтии буолуоҕа.
АҔА
Аҕаҕын көрдөххүнэ, үлэ - хамнас тупсан барыаҕа; түһээн аҕаҥ сүбэтин иһиттэххинэ, ону толоро сатаа, кырдьыгы эппитэ буолуо; өлбүт аҕаҥ тугу эмэни этэр буоллаҕына, бары дьыалаларгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннас.
АЙАН
Түһээн түргэнник айаннаатаххына, быстах ардах түһүө эбэтэр былытырыа; түүлгэ айанныыр буолуу, олоххо кыра да буоллар ханнык эмэ уларыйыылары киллэрэр баҕа санаа баарын көрдөрөр.
АЙЫЛҔА
Айылҕа киртийиитин, буорту буолуутун көстүүлэрэ түүлгэ киирдэхтэринэ киһи уһун кэмҥэ мөлтүүрүн, санаата түһэрин, үлэтэ хамнаһа сатамматын түстүүллэр.
Хара хоруо, буор, быыл дойду киһи түүлүгэр киирэн көстүүтэ, киһиэхэ туох эрэ куһаҕан, табыллыбат буолуу, санаа түһүүтэ кэлэригэр көстөр. Маннык түүл көһүннэҕинэ киһи мөлтүүр, өйө-санаата сыппыыр кэмэ кэлэр, быстах суолларга киирэн биэрэр куттал үөскүүр. Айылҕа куһаҕан көстүүлэрин сабыдыаллара киһиэхэ олус ыараханнык дьайаллар, ханнык да саргылаах санаа, үчүгэйи баҕара санааһын суох буолар. Kиһи төһө эмэ кэмҥэ саҥаны, үчүгэйи оҥороро сарбыллар, санаата самнар, кыайыыга- хотууга дьулуура намтыыр.
Куһаҕан түүллэр кэннилэриттэн киһи бары күүһүн, кыаҕын уонна дьулуурун түмэн ыарахаттары көрсөргө бэлэмнэннэҕинэ, санаатын бөҕөргөттөҕүнэ эрэ табыллар. Эрдэттэн сэрэммит, туох эмэ куһаҕан буоларыгар өйүн-санаатын бэлэмнэммит киһи ханнык баҕарар ыарахаттары көрүстэҕинэ даҕаны этэҥҥэ туорууругар толору кыахтаах буолар.
АККУМУЛЯТОР
Аккумулятор көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас, өй-санаа мунньустан, эл-бээн иһэллэрин бэлиэтиир.
АКРОБАТ
Түүлгэ күүстээх, эрчиллибит киһи көстүүтэ, иннэ-кэннэ биллибэт дьыалаҕа, кыахтаах доҕотторуҥ көмөлөһөн, тирэх буолууларын түс-түүр.
АЛААС
Түүлгэ үүнүүлээх алааһы көрүү, байылыат олоҕу түстүүр; хара буор алаас көстүүтэ - дьадайыы, мөлтөөһүн бэлиэтэ.
АЛААДЬЫ
Түһээн үчүгэй, улахан хобордооххо буһа турар алаадьылары көрдөххө, туох эмэ уларыйыы үчүгэй өттүгэр тахсыаҕа эбэтэр боччум аһааһын буолуоҕа.
АЛЬБОМ
Түһээн альбому көрдөххө, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттору кытта билсиһиэххин сөп.
АМПААР
Толору маллаах ампаары көрүү - байылыат олоҕу түстүүр; кураанах ампаар - дьадайыыга көстөр; ампаар аана аһаҕас турара көһүннэҕинэ, сүтүк тахсыа.
АППА
Түһээн аппаны көрүү, онно киирэн тахсыы, санаа туолуутугар кыра мэһэйдэр баалларын этэҥҥэ туорууру көрдөрөр.
АПТААХ
Аптаах киһини көрдөххүнэ, дьыалаларын табыллан баралларыгар түбэлтэ көмөлөһүө.
АРДАХ
Чуумпутук түһэр ардах көһүннэҕинэ, кыра ситиһии буолуо; чуумпутук түһэр ардаҕы сөбүлүү көрдөххүнэ, куһаҕан кэмнэр ааһан эрэллэрин бэлиэтэ, туох эмэ үчүгэй буолуон сөп.
Тыаллаах ардах түстэҕинэ - ыгылыйыыны, ыксааһыны көрдөрөр.
АРТИСТ
Билэр киһиҥ артист буолбут буоллаҕына, кими эмэ алыптаах тылынан итэҕэтэн албынныы сылдьар буолуон сөп.
АРЫГЫ
Арыгы иһэргэ бэлэмнэнэн үрүүмкэлэри охсуһуннарыы саҕалан-наҕына, көһүппэтэх ыалдьыттары кытта көрсүһүү буолуо; кыһыл арыгы¬ны көрдөххүнэ - санааҥ көтөҕүллүө; кыһыл арыгыны сөбүлээн истэххи¬нэ, баай-талым олоххо уһуннук уонна доруобайдык олоруоххун сөп; үрүүмкэлээх үрүҥ арыгыны көрдөххө - санаа туолар; кыратык испит буоллаххына, туох эмэ кыра ситиһии буолуо; үрүүмкэлэргэ арыгы кутуталаатаххына, саҥа дьоннору кытта көрсүһэргэ бэлэмнэниэххэ сөп.
Туох эмэ кыра иһиттэн арыгы истэххинэ, кыра мал-сал иһин өйдөспөт буолуу тахсыаҕа. Түһээн арыгы иһэргин бырахпыт буоллаххына, бэйэҥ дьоҥҥор сыһыаныҥ тупсуоҕа, бэйэҥ ылар дохуоккуттан сөп буолар буолуоҕуҥ.
Үрүүмкэлээх арыгы остуолга тохтон хаалбытын сыпсырыйан иһэн кэ¬бистэххэ, сүрүн дьыалаҥ төһө да табыллыбатаҕын иһин, кырата табыллыан сөп.
АРЫЫ
Түһээн арыыны таптайар - үчүгэйгэ, баайга; арыыны тохтоххо - ночоот тахсыа; сиэтэххэ, аймахтыыларга ордук санаһыы баар буолуо; сыбаннахха эбэтэр хомуйдахха - барыс киириэҕэ.
АРЫЫ
Туох да үүнээйитэ суох арыы көстүүтэ, арыгыһыт буолан дьолу-соргуну сүтэриигэ тиэрдиэн сөп; күөл арыытыгар дэриэбинэ, дьон баар буолуулара, эн диэки санаалаахтар элбээн иһэллэрин бэлиэтиир эбэтэр дьон ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһэрин туһугар уһун кэмнээх охсуһууга киирсэн эрэргин быһаарар.
АС
Түүлгэ эрэнэ санаабыт киһиҥ улахан иһиттэргэ ас-үөл аҕаларын көрдөххүнэ, илэтигэр туолбат ыра санаа эрэ буолуон сөп; ким эмэ аһатар буоллаҕына, ол киһи туох эмэ дьыаланы бэйэтин туһугар быһаартарыан саныыр.
АҺААҺЫН
Аһыы олорор киһи көстөн баран ураты иҥсэлээхтик аһыыр буоллаҕына, ыалдьыан сөп.
АҺЫҤА
Күөх оттоох хонууга элбэх аһыҥалар ыстаҥалаһар буоллахтарына, доҕотторуҥ ортолоругар ордук санааччылар баар буолуохтара эбэтэр сөбүлээбэт дьонуҥ дьыалаҕын атахтыы сатыахтара.
АТ
Ат мииммит киһини көрдөххүнэ, ыраах айаннаары гынаҕын эбэтэр үлэҥ-хамнаһыҥ табыллыа; миинэр атыҥ өллөҕүнэ - кэргэниҥ өлүөҕэ; кыыс түһээн атынан айаннаатаҕына, сотору эргэ тахсыаҕа; уол оҕо аты мииннэҕинэ - кэргэн ылыа; маҕан ат - баай - дуол буолууну, кэрэ үчүгэй санаалаах кэргэни көрдөрөр; аккын былдьаан ыллахтарына - кэргэҥҥин бэйэтин баҕатын утары ханна эрэ илдьиэхтэрэ. Түһээн акка ытыттарар-дьолго, үчүгэйгэ, ат ыарыыны ылан быраҕар; сыарҕалаах аттаах киһини көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыа; атынан айаннаан иһэн ыҥыырын холборуйдаҕына, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа.
Хара аты көрдөххө - санаарҕабыл кэлиэ; хара аты мииннэххэ ситиһии хойутаан да буоллар кэлиэн сөп: эр киһи хара аты мииннэҕинэ, кэргэнин майгына ыарахан, чиҥ буолуон сөп.
АТААРЫЫ
Сөбүлүүр ыалдьыты үөрэ-көтө атаардахха, тапсар дьоҥҥун кытта бииргэ сылдьыаҕын, баҕар көрсүһүү буолуоҕа; чуҥкук, ыарахан атаарыы - ыраах барыы, арахсыы бэлиэтэ.
АТАСТАһЫЫ
Кими эмэ кытта тугу эрэ атастастаххына, эйигин сөбүлүүр доҕотторуҥ элбиэхтэрэ.
АТАХ
Түүлгэ атаҕын тоһуннаҕына, үлэҕэр ситиһииҥ намтыаҕа эбэтэр дуоһунаһыҥ аллараа түһүөҕэ; атах сыгынньаххын көрдөххүнэ, дьадайан барыаҕыҥ эбэтэр ыалдьыаххын да сөп.
Атаҕыҥ сотото сонообут буоллаҕына, ыарыы булуо эбэтэр үлэ-хам-нас атахтаныа; түүлгэр атаххын сүтэрдэххинэ, үчүгэй доҕоруҥ барыаҕа; бэйэҥ атаххын эбэтэр атахтаргын көрдөххүнэ, сотору кэминэн этэҥҥэ олоруу туһунан ылсыһан толкуйдаатаххына табыллыа; атах тилэҕэ көһүннэҕинэ, кыраттан сылтаан хомолто буолуоҕа.
Токур атахтардаах буолан баран хаама сылдьар буоллаххына, куһаҕаннык саныыр дьоннору билэн аны кинилэр албыннарыгар киириэҥ суоҕа. Илии эбэтэр атах мөлтөөн, сымнаан кыайан хамсаабат буолан хааллахтарына, албыҥҥа киирэн биэриэххэ сөп эбэтэ үлэҕэ-хамнаска табыллыбат буолуулар кэлиэхтэрэ.
Түүлгэ атаҕа суох киһи атахтанарын көрдөххө, бэйэҥ бары кыаххын мунньан кыһаннаххына, буомурбут үлэҕэр хамсааһыны оҥороруҥ кыаллыаҕа; хаар устун атах сыгынньаҕын хаамтаххына уонна атаҕын тоҥмот, үчүгэй буоллаҕына, ыарахан, эрэйдээх балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьан бараҥҥын этэҥҥэ туоруоххун сөп эбэтэр баҕа санаа туолуута, билэр дьоҥҥор сабыдыалыҥ үрдээбитин бэлиэтэ буолуо; атах сыгынньаҕын сылдьаргыттан соһуйдаххына, урукку сыыһаларын дьыалаҥ табылларын мэһэйдиэхтэрэ.
Түһээн атаххын суунар буоллаххына, ким эмэ туормастаһан дьыалаларыҥ табыллымыахтарын сөп; атаҕыҥ көрүҥэ тупсаҕай, үчүгэй дии саныыр буоллаххына, дьыалаҥ син табыллыаҕа; атах синньигэс буолуута, кыах суох буолуутун биллэрэр.
АТАХ ТАҤАһА
Алдьаммыт эбэтэр кирдээх атах таҥаһын көрүү - дьадайыы, үлэ-хамнас мөлтөөбүтүн бэлиэтэ; түүлгэ атах таҥаһын сууйуу, хом санааҕа, итэҕэйбэт буолууга көстөр.
АТЫРДЬАХ
Дьиэҕэ-уокка табыллыбат буолуу, арахсыы бэлиэтэ.
АТЫЫһЫТ
Атыыһыт буолан кыайа-хото эргинэ сылдьар буоллаххына, саҥа дьыаланы саҕалыырыҥ ситиһиилээх буолуо.
АУКЦИОН
Түһээн аукциоҥҥа сырыттахха, атыы-эргиэн дьыалата табыллан барыаҕа.
АЧЫКЫ
Түүлгэр ачыкы кэттэххинэ, кырдьыаххар диэри олоруоҥ.
Б
БААЙ
Аймахтарыҥ баай-мал үллэстэн ылалларын көрдөххүнэ, үлэҥ-хамнаһыҥ ситиһиилээх буолуо; түһээн байбыт буоллаххына, үлэ-хамнас үчүгэй буолуоҕа.
БААҤКА
Кураанах бааҥканы көрдөххүнэ, улахан ночоот тахсыан сөп; толору бааҥка - дьыала табыллыытыгар көстөр.
БААС
Түһээн бааһырбыт киһиэхэ көмөлөһөн бааһын эмтиир, баайар буоллаххына, ситиһиини оҥороргор көмө баар буолуоҕа; түүлгэр туохтан эмэттэн баас ыллаххына, туохтан эмэттэн санаа түһүүтэ буолуо эбэтэр бааһырбыт сиргинэн ыарыы булуо.
БАҔА
Баҕаны көрдөххүнэ - аптаах киһи кэлиэҕэ эбэтэр үлэҕэ ситиһии буолан үчүгэйдик этиэхтэрин сөп.
БАҔАНА
Улахан баҕананы охторор киһи сотору өлүөҕэ; үрдүк баҕананы көрдөххө - ситиһии, кыайыы буолуо.
БАДАРААН
Түһээн бадарааҥҥа түһүү - үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөбүтүн көрдөрөр; бадарааны кэһии - табаарыстаргын сүтэриэҥ; көрдөххүнэ - ночоот, үлэ- хамнас ыһыллыыта саҕаланыа; атын дьон бадарааҥҥа түспүттэрин көрдөххө, сотору кэминэн чугас дьонноруҥ хомотуохтара, ону кытта ыалдьыахтарын да сөп.
Бадарааннаах суол устун этэҥҥэ айаннаан бардаххына, барыс киирэрин ситиһиэххин сөп.
БАЙЫАННАЙ
Түүлгэ байыаннай киһи көһүннэҕинэ, байыаннайдыы бэрээдэги олохтуур санаа киириитигэр эбэтэр байыаннайдыы быһаччы быһаарыныылары ылынарга тириэрдиэн сөп.
БАЛААККА
Түүлгэ балааккаҕа олорор буоллахха, сотору кэминэн олоххор дуу, үлэҕэр дуу биллэр уларыйыылар буолуохтара.
БАЛКОН
Балкоҥҥа турар буолуу, атын дьонтон үрдүккэ тахсыыны бэлиэтиирин тэҥэ дьыаланы уратытык быһаарары эмиэ бэлиэтиир, арай сэрэхтээх буолуохха наада.
БАЛЫК
Түһээн балыгы көрдөххө, былыттаах күннэр буолаллар; балык миинин истэххэ, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат; балыгы сиэһин - ыарыыга, тымныйыыга көстөр; буспут балыгы көрдөххүнэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ хойутаан да буоллар табыллыа; тоҥ балык көһүннэҕинэ, кимиэхэ эмэ аахайымтыата суох, тымныы сыһыан үөскээһинэ буолуон эбэтэр барыс киириэн сөп.
Балык уҥуоҕун көрүү - хомолтоҕо, ночоокко.
Балык мүччү туттаран куотуута, таптыыр киһигин дуу эбэтэр доҕоргун дуу сүтэрэриҥ бэлиэтэ.
БАНДЬЫЫТ
Бандьыыттар саба түстэхтэринэ, куттал буолуо; көрдөххүнэ - тирээн кэлбит дьыалаҕар сөптөөх быһаарыыны ылыныаххын наада.
БАТТАХ
Баттаҕы көрөр - ыарахан санааларга; үүнэн хаалбыт баттахтанар - кутурҕаҥҥа; түһээн маҕан баттахтанар, өй-санаа уоскуйуутугар, сынньалаҥҥа тиэрдиэҕэ.
Баттаххын тарааннаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ, доруобуйаҥ үчүгэй буолуо; түүлгэр тараҕай буолан хаалбыт буоллаххына, өр санааргыы сылдьыбытыҥ дьэ суох буолуоҕа.
Түүлгэ баттаҕыҥ түһэр буоллаҕына, улахан санаарҕабылга ылларыаххын сөп эбэтэр туох эмэ сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара; дьахтар баттаҕа түһэр буолуута, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуутун, салгыы олоҕун туһугар бэйэтэ эрэ кыһанар кыахтааҕын бэлиэтиир.
Түһээтэххэ баттаҕыҥ өрө тура сылдьар буоллаҕына, санаабыт санааҕыҥ ситиһэргэр күүс-кыах баар буолуоҕа; баттаххын кырыйтардаххына, дьыалаҥ санаабытын курдук табыллыа суоҕа эбэтэр күүс-уох эрчим суох буолуоҕа, көҕүрүөҕэ, баҕа санааҥ туолбатыттан санааҕа ылларыаҕыҥ; соһуччу маҕан баттахтанан хааллаххына, улахан санаарҕабыл, санаа түһүүтэ кэлиэн сөп.
БАТЫЙА
Батыйалаах буоллаххына, көмүскэл баар буолуо; көрдөххүнэ - өстөһүү, иирсээн бэлиэтэ; батыйаны ыллаххына, ылыммыт дьыалаҕын толороргор дьулуурдаах буолуоҕуҥ.
БАЧЫЫҤКА
Түһээтэххэ бачыыҥкаҥ сүтэн хаалбытын кэннэ хата наскылаах хаалбыт буоллаххына, тугу эмэ сүтэрэн бараҥҥын атынынан сүүйүөххүн сөп; алдьаммыт бачыыҥканы кэтэ сатаатахха, бэйэҥ сыыһа туттаҥҥын дьыалаҥ табыллыбатыгар тириэрдиэххэ сөп.
БЕНЗИН
Бензининэн дуу, техника арыытынан дуу ону-маны бистэххинэ, дьону кытта сыһыаҥҥын мөлтөтүөҥ; түһээн бензини көрдөххө эбэтэр туохха эмэ туһаннахха, соһумар күүппэтэх түбэлтэ буолуо; бензини уматаргыттан сэрэнэн, чаҕыйан тутуннахххына, дьиэҕэр араллаан тахсарын тулуурдаах буолаҥҥын тохтотор кыахтаах буолуоҕуҥ.
БИБЛИОТЕКА
Түүлгэр библиотекаҕа сырыттаххына, урукку убаастыыр дьонноруҥ саҥа доҕотторгун уонна кэнники үлэҕин-хамнаскын сөбүлүөхтэрэ суоҕа; библиотекаҕа кинигэ тала сылдьар буолуу көһүннэҕинэ, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуута мэһэйдиэҕэ эрээри, ону ситиһэргэ сөптөөх кэм хойутуу кэлиэн сөп.
БИНСЭЭК
Түһээн бинсээк кэттэххинэ эбэтэр уһуллаххына эйигиттэн кэлэн иһэр олоххор буолар уларыйыыны көрсөргө бары кыаххын мунньан бэлэмнэннэххинэ эрэ табыллыаҕа эбэтэр бэйэҕиттэн тутулуктаах туох эрэ быһаарыыны ылынарыҥ наада; саҥа бинсээк кэттэххинэ – дуоһунаһыҥ үрдүө; бинсээгин алдьаммыттаах эбэтэр тырыттыбыт буоллаҕына, үлэ-хамнас туруга мөлтөөбүтүн биллэрэр; кирдээх буоллаҕына, эн тускунан мөлтөхтүк этэллэр; үчүгэй көрүҥнээх бинсээк соһуччу эргэрэн, алдьанан хаалыыта, эрэммит, санааны уурбут дьыала атахтанан, ыһыллан хаалыытыгар көстөр.
БИЛЛИИ
Түүлгэр биллиилээх дьоннору кытта сырыттаххына, сотору бэйэҥ үлэҕэр ситиһиилэри оҥоруоҕуҥ.
БИЛЬЯРД
Түүлгэ бильярд остуола көстүүтэ бииргэ үлэлиир дьону кытта сыһыаны быһаарар. Остуолу от күөх сукунанан саҥалыы бүрүйэ сатаатаххына уонна ол табыллыбатаҕына, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буоллун диэн оҥоро сатаабытыҥ ситэ кыаллыа суоҕа.
БИҺИЛЭХ
Түһээн биһилэҕин кэтэр дьахтары көрдөххө, кыыс оҕо төрүөҕэ; биһилэх сүттэҕинэ, туох эмэ куһаҕан быһыы тахсыаҕа; таастаах биһилэҕи көрдөххүнэ, доҕоргун булуоххун эбэтэр эргэ тахсыаххын сөп.
Кыһыл көмүс биһилэхтээх буоллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ, билсииҥ-көрсүүҥ элбиэҕэ; биһилэҕи бэлэх биэрдэххинэ - ночоот буолуо; тарбаххар биһилэх кэтэ сылдьаргын көрдөххүнэ, инники оҥоруохтаах дьыалаҕар лаппа үрдүк ситиһиилэниэҥ эрээри уһуннук барыа суоҕа; атын дьоннор биһилэх кэтэ сылдьалларын көрдөххүнэ, саҥа дьоннору кытта билсиһиэҥ эбэтэр барыс киириэҕэ.
БИЭДЭРЭ
Толору үүттээх биэдэрэ көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас табыллыа. Дьахтар биэдэрэни тута сылдьарын түһээн көрөр буоллаҕына, дьиэтигэр-уотугар үөрүү-көтүү буолуо; толору биэдэрэлээх ууну көрдөххүнэ - барыс киириэ; кураанах биэдэрэ көһүннэҕинэ, барыс киириэ диэн суоттаммы¬тыҥ сыыһа эбэтэр үүнээйи үүнүүтэ мөлтөх буолуо.
Толору балыктаах биэдэрэ көһүннэҕинэ - барыс киириэ.
БИЭРЭК
Түһээн биэрэги көрдөххө, ыарыһах үтүөрэн эбэтэр дьадаҥы көнөн барыаҕа, холкутук дьоллоохтук олоруу бэлиэтэ.
БОРОБУЛУОХА
Дьэбиннээх боробулуоханы хомуйдахха, куһаҕан майгылааххыттан билэр дьонноруҥ санааргыыллар.
БОТУРУОН
Көрдөххүнэ, олоххор быһаарыылаах түгэннэр кэлэн иһэллэрин уонна ол түгэннэргэ кытаанах, төттөрү түспэт санааҕын көрдөрдөххүнэ табыллар.
БӨҔӨХ
Кыыс оҕо бөҕөх кэппит буоллаҕына, сотору эргэ тахсыа.
БӨРӨ
Анньаҕа көстүбэт бэлиэ, ыарыы-быстыы сут сүрэ эбэтэр куһаҕан майгылаах киһи көрсүөҕэ.
БӨТҮӨН
Түүлгэр уу кутар бөтүөн көстүүтэ, бэйэҥ санааҕын толороргор дьулуургун көрдөрөр.
БӨХ
Бөхтөөх биэдэрэни тута сылдьар буоллаххына, эйигин сөбүлээбэт, ордук саныыр дьонноруҥ эйиэхэ биллэрбэккэ үөрэ-көтө көрсөллөр.
БУЛТ
Бултуу сылдьыы - араас мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны көрдөрөр; кыттыгас бултааһын - санааҥ бөҕөтүнэн кыайыылары ситиһиэҥ.
БУЛУУ
Түүлгэ тугу эмэни булуу – ситиһии бэлиэтэ.
БУОР
Түһээн хаһыллыбыт буору көрөр - санаарҕабылга.
БУОЛТА
Кыра буолталар ыһылла сыталларын түүлгэр көрдөххүнэ, кыра, быстах ремонт үлэлэрэ буолуохтара.
БУОМБА
Буомба эстиитигэр түбэстэххинэ, соһуччу түбэлтэ буолуо.
БУРДУК
Элбэх бурдугу көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ, элбэх барыс киириэҕэ; аҕыйах, мөлтөх үүнүүлээх бурдугу көрдөххө, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ, олох мөлтөөн барыаҕа; бурдугунан ньамайданнаххына, эн тускунан билэр дьонуҥ араас сымыйа тылы-өһү тарҕаталларын истиэххин сөп.
Куоластардаах бурдук үүнэн турарын көрдөххө, оҥоро сылдьар үлэҥ ситиһиилээх буолуоҕа.
БУРУО
Холкутук үөһээ тахсар буруо көстүүтэ, дьиэҕэ-уокка эйэлээх буолууну көрдөрөр; хара буруо - хоп-сип, куһаҕан санаа мустуутугар тахсар.
БУУКУБА
Түһээн буукубаны суруйдаххына - эрэй, үлэ эбиллиэ; үөрэттэххинэ - байан, көнөн барыаҥ; көрдөххүнэ - солуну истиэҥ.
БУУРҔА
Буурҕаҕа түбэстэххинэ, ночооттор тахсыахтара эбэтэр үлэ-хамнас атахтаныа.
БҮДҮРҮЙҮҮ
Түүлгэр хааман иһэн бүдүрүйдэххинэ, тиэтэллээх быһаарыыны ылынартан туттунуохха.
БҮЛҮҮҺЭ
Кураанах бүлүүһэ түүлгэ көһүннэҕинэ, дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах курус быһыы тахсыаҕа.
БҮӨ
Арыгылаах бытыылка бүөтүн астаххына, үлэ-хамнас тупсуута саҕаланыа, дьоллоох буолуоҥ, саҥа дьону кытта билсиһиэххэ сөп.
БЫЛААЧЫЙА
Саҥа былаачыйаны кэтэ сылдьыы, үөрүүгэ, барыс киириитигэр; маҕан эбэтэр сырдык дьүһүннээх былаачыйаны кэтэ сылдьыы-баайга, дьоллоох буолууга көстөр; кирдээх, алдьаммыттаах былаачыйаны кэтии-санаарҕабыл, эрэйдээх буолуу эбэтэр дьадайыы бэлиэтэ; кэтэ сылдьар ис ырбаахыҥ умайара, чугас дьонноруҥ куһаҕаннык этэллэрин, кинилэри кытта өйдөспөт буолууну көрдөрөр; киэргэллээх олус мааны былаачыйаны кэтии, ыарыһах киһи өлөрүгэр көстөр.
БЫЛЫТ
Күн тыган сырдаан көстөр былыттарын көрдөххүнэ, сотору кэминэн улахан үлэ-хамнас, санаарҕабыл кэнниттэн кыайыыны ситиһиэҕиҥ; улахан хара былыттар таҕыстахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этиэхтэрэ, ыалдьыы да буолуон сөп, ону кытта ситиһиигэ дьулууруҥ мөлтүөҕэ; хараҥа былыттар өрө үллэн тахсыыларын көрдөххө, олоххо ыарахан кэмнэр кэлэн иһэр буолуохтарын сөп.
Халлаан хара былытынан бүрүлүннэҕинэ, баҕа санаа туолбат буолуута, улахан хомолто бүрүүкүөҕэ.
БЫРААС
Бырааска көрдөрөрү кэтэһэ сылдьар буоллахха, кимтэн эрэ олус улахан тутулуктаах буолуу бэлиэтэ.
БЫРААТ, БАЛЫС
Кинилэри көрдөххүнэ - үөрүү-көтүү буолуо.
БЫРААҺЫННЬЫК
Саҥа дьиэ сууйуутун бырааһынньыга көһүннэҕинэ, киһи өлүүтэ эбэтэр туох эмэ куһаҕан быһыы буолуо; түүлгэ бырааһынньыкка ыҥырдахтарына, соһуччу үөрүүлээх түгэн буолуо.
БЫРДАХ
Элбэх бырдахтар көтөллөрүн түптэнэн үүрдэххинэ, дьоннор саҥалара күөдьүйэн иһэн тохтуоҕа.
БЫһАХ
Саха быһаҕа - уол оҕо сүрэ. Үчүгэй сытыы быһах эрэллээх, доруобай уолу, онтон сыппах хара быһах, мөлтөх, ыарыһах уолу көрдөрөллөр; түһээтэххинэ саха быһаҕын бэлэх биэрдэхтэринэ, уол оҕо төрүөҕэ.
Бүк тутуллар быһах – этиһии, иирсээн бэлиэтэ; куукунаҕа туттуллар быһах көстүүтэ, дьиэ иһигэр тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиитигэр, этиһии тахсыытыгар көстөр.
БЫҺЫЫ
Түүлгэ тугунан эмэ тарбаххын быстаххына, олус сэрэхтээхтик сылдьыахха наада, дөлбү түһүөххэ, дэҥнэниэххэ да сөп.
БЫТ
Быты көрүү - байыы-тайыы; түүлгэ быты өлөрдөххө - сүөһү өлөр, сүтэр; быттан ыраастаныы - араас хоптон-сиптэн, эбиискэ үлэттэн босхолонуу бэлиэтэ.
БЫТЫК
Сэҥийэтигэр бытыктаах киһи көһүннэҕинэ, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытта көрсүһүөххүн сөп; хара бытыктаах киһи буоллаҕына, бэйэ-бэйэни өйдөһүү улахан уустуктардаах, туох эмэ сүтүктээх буолуон сөп.
БЫТЫЫЛКА
Элбэх үлтүрүйбүт бытыылка тааһа көстөрө, эн тускунан соччо үчүгэйэ суохтук этэллэрин биллэрэр; толору арыгылаах бытыылканы көрөр - үчүгэйгэ, дьыала табыллыытыгар; кураанах бытыылка - араас үгүс эрэйдэр, түбүктэр элбииллэригэр.
Арыгылаах бытыылка алдьаныыта, дьыала табыллыбатыгар, хомолтоҕо көстөр.
БЫЧЧЫҤ
Быччыҥнарыҥ күүһүрбүттэрэ, эбиллибиттэрэ көһүннэҕинэ, үлэҕин, дьыалаларгын сөбүлээбэт дьон саба түһүүлэриттэн көмүскэнэргэ кыахтаах буолан бараҥҥын, күрэхтэһэргэ, быһаарсарга бэлэмнээх буолуоххун наада.
БЫЫЛ
Түүлгэр быылы бүрүнэ сырыттаххына, кыра-кыра ночооттор тахсыах¬тара; быылтан ыраастанан таҥаскын тэбэнэр буоллаххына, санаабыт санааҕын син ситиһиэҕин.
БЭЛЭХ
Ыллаххына - дьоллоох буолуоҥ, барыс киириэ; бэйэҥ биэрдэххинэ, ким эмэ куһаҕаннык этиэ эбэтэр барыс киирэрин куоттарыаҥ.
БЭРГЭһЭ
Түүлээх үчүгэй бэргэһэни кэттэххинэ, үөрүү буолуо, сыалгын ситиһиэҕин; кэтэ сылдьар бэргэһэҕин сүтэрдэххинэ, төрөппүттэрин ыалдьыахтарын сөп; хара дьүһүннээх бэргэһэ - санаарҕабыл бэлиэтэ.
Түүлгэ ханнык эрэ куһаҕан бэргэһэлээх сылдьыы, төбө ыалдьаары гыммытын бэлиэтиир; түүлээх бэргэһэ түүтүн быыһа барыта бытархай үөннэринэн туолан хаалбытын ыраастыыр буоллахха, быстах ыарыы бу¬луон сөп эбэтэр муунтуйбут санааттан босхолоно сатаан эрэйдэнэргин көрдөрөр.
БЭРЭБИНЭ
Иннигэр улахан мэһэй баарын көрдөрөр, онтон иҥиннэххинэ дьыалаҥ мөлтүөҕэ.
БЭСТИЛИЭТ
Бэстилиэтинэн ыттаххына туох эмэ ситиһии буолуо.
Түһээн бэстилиэти көрдөххүнэ, кэргэттэргин кытта айдаан, кыыһырсыы буолуо эбэтэр улаханнык мөҕүөхтэрэ.
БЭЭТИНЭ
Былааччыйаҕа бээтинэ баар буолан хаалыыта, сэрэммэтэххинэ аанньа ахтыбат дьон албын этиилэригэр киирэн биэриэххин сөбүн көрдөрөр.
Г
ГОСТИНИЦА
Түүлгэ гостиницаны көрдөххө, олоххор быстах кэмнээх соһуччу уларыйыы буолуон сөп эбэтэр уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, санааҕа-онооҕо ылларбакка эрэ холкутук олорор кэм кэлэн иһэрин бэлиэ¬тиир.
ГРУША
Маска үүммүт улахан, соҕотох груша көстөр - бэйэҥ олоххор оҥоро сылдьар үтүө дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо.
Д
ДААЧА
Дьоннор даачаларын түһээн көрдөххүнэ, доҕотторуҥ үлэлэригэр улахан ситиһиини оҥоруохтара.
ДОҔОР
Доҕоруҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, тугу көрбүтүҥ үксэ сирэйинэн буолуоҕа эбэтэр тэйсии, арахсыы саҕаланыа; кутталлаах түүлгэ ыраах сылдьар доҕоргун көрдөххүнэ, киһиҥ ыалдьыбыт эбэтэр туох эрэ буолбут буолуоҕа; түүлгэ доҕоруҥ санаарҕаабыт куһаҕан көрүҥнээх буоллаҕына, эйигин ыалдьыы, эрэй-муҥ күүтэр; доҕоруҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр көрсүһүөххүтүн сөп; доҕоруҥ маҥан таҥастаах көһүннэҕинэ, ыалдьан хаалыан сөп.
Өлбүт доҕоргун кытта кэпсэттэххинэ, кини тугу эппитэ кырдьык, туһалаах этии буолуо.
ДОКУМУОН
Байыаннай билиэт эбэтэр пааспар көстүүтэ, үлэ-хамнас, түбүк үксүүрүгэр тириэрдэр.
ДОЛГУН
Түүлгэ улахан долгуннар көһүннэхтэринэ, үлэҕэ мэһэйдэр көрсөллөр.
ДЭРИЭБИНЭ
Билэр дэриэбинэҥ көһүннэҕинэ, былыргы табаарыскын көрсүөҕүҥ эбэ¬тэр сонуннары истиэҕин; дэриэбинэҕэ сырыттаххына, туох эмэ үчүгэй, санаа туолуута буолуоҕа.
ДУОҺУЙУУ
Түүлгэ туохтан эмэттэн астынар, дуоһуйар буоллаххына, илэтигэр дьыалаларыҥ табыллыахтара.
ДЬ
ДЬААБЫЛАКА
Дьаабылака сии сылдьар буоллаххына, бэйэҥ олоххор туох эмэ туһалааҕы оҥостор буолуоххун сөп. Төһө кээмэйдээх туһаны оҥосторуҥ дьаабылака көрүҥүттэн быһаччы тутулуктаах буолуоҕа.
ДЬААһЫК
Түүлгэ толору маллаах дьааһыгы көрдөххүнэ, байыы, баай-дуол эбил¬лиитэ саҕаланыа; кураанах дьааһыгы көрүү - дьадайыы бэлиэтэ; мас дьааһыктан төлө көтөн тахсыы, күүстээх ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.
ДЬАХТАР
Кыыһырбыт, эрэйдэммит, куһаҕан көрүҥнээх дьахтары көрдөххүнэ, кыһамньылаах, дьулуурдаах буолуоххун наада, оччоҕуна тугу эмэни ситиһиэҕиҥ; кыраһыабай оонньоһор дьахтар, араас тыл-өс, ордук санаһыы баар буоллаҕына көстөр; кыһыл баттахтаах нуучча дьахтарын көрүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга.
Булка сылдьан нуучча дьахтарын көрсөн туттаххына, улахан булдуҥ табыллыа, онтон куоттардаххына - мэлийиэххин сөп.
Билбэт дьахтарыҥ икки атаҕа суох буолан көһүннэҕинэ, сөбүлүүр дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа; хат дьахтар түүлгэ көстүүтэ, олоххор бары үчүгэйи, инникигэ эрэллээҕи түстүүр.
Ыһыллыбыт баттахтаах дьахтар үөрэ-көтө көрүстэҕинэ, соһуччу күүтүллүбэтэх ороскуоттар тахсыахтара; ордьойбут тиистээх, аҥар харахтаах, уоттааҕынан дьөлө көрбүт дьахтар утары кэллэҕинэ, туох эрэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр аймахтарыҥ ханнык эрэ дьыалаҕын сөбүлээбэттэрин биллэриэхтэрэ.
Төбөтүгэр хара былааты бааммыт, хара таҥастаах дьахтар көһүннэҕинэ ким эмэ өлүүтэ буолуон сөп.
ДЬИЭ
Урут олорбут дьиэҕин көрдөххүнэ эбэтэр тиийэ сылдьар буоллаххы¬на, онтон ыалдьыттар кэлиэхтэрэ эбэтэр сонуннары истиэҕиҥ; үчүгэй дьиэни ыраахтан көрдөххө - ситиһии буолуо; эргэ, урут олорбут дьиэҥ үчүгэй көрүҥнээх турар буоллаҕына, уһун кэм устата дьоһуннаахтык олоруоххун сөп.
Түннүктэрэ уонна ааннара аһаҕас дьиэ көстүүтэ, дьиэҕититтэн уоруу эбэтэр сүтүк буолаары гыммытын сэрэтэр; кыра, саҥа дьиэҕэ көһүү, ыарыһах, кырдьаҕас киһиэхэ олус куһаҕан түүл, олох улары¬йыытын бэлиэтиир.
Биллэр дьиэ алдьаныыта көһүннэҕинэ, дьон санаата куһаҕанын көрдөрөр. Ол дьиэ дьонун санаалара да буолуон сөп; түннүгэ да, аана да суох дьиэҕэ хааттарыы буолуута, улахан наадалаах тирээн кэлбит боппуруоска сөптөөх эппиэти кыайан булбакка эрэйдэнии бэлиэтэ буолар.
ДЬИЭ ҮРДҮГЭ
Дьиэ үрдүгэ уруккутуттан үрдүк буолуута эбэтэр үрдээн хаалыыта көһүннэҕинэ, өй-санаа эбиллэн таһыма үрдээн иһиитин бэлиэтиир; намыһах дьиэ үрдэ баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа таһыма намыһаҕын көрдөрөр.
ДЬОН
Санаарҕаабыт көрүҥнээх элбэх дьоннор мунньустубуттарын көрүү – киһи өлүүтүгэр, харах уутугар көстөр.
Ыраах сиргэ сылдьар билэр дьоҥҥун көрдөххүнэ, ол сиртэн кэлэ сылдьар аймахтаргын дуу эбэтэр билэр дьоҥҥун көрсүөҕүҥ, кырата сурахтарын истиэххин сөп; дьон ортотугар сылдьар буоллахха, бэйэҥ мөлтөөн биэрэҥҥин, дьону кытта кыайан кэпсэппэккэҕин дьыалаҕын мөлтөтүөххүн сөп.
ДЬҮҺҮН
Түүлгэ халлаан күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, туохтан эрэ дьиксиниини, дьаахханыыны көрдөрөр. Маннык дьүһүн туох эмэ уларыйыы тахсыахтааҕын билгэлиир.
От күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, баҕа санаа туолуутун көрдөрөр. Бу дьүһүн эрэли уонна кыахтаах, көмүскэллээх буолууну түстүүр.
ДЬЫБААН
Түһээн дьыбааны көрдөххө - сынньалаҥ буолуо; дьыбааҥҥа олоруу эбэтэр сытыы - холку, сынньалаҥ олоҕу түстүүр; атыылаһыы - холку олох иһэрин көрдөрөр.
ДЬЭДЬЭН
Үчүгэй дьэдьэннэри хомуйуу буоллаҕына, подарок буолуон сөп эбэ¬тэр үлэҕэ-хамнаска ситиһии буолуоҕа. Барыта дьэдьэн хайдах көрүҥнээҕиттэн тутулуктаах.
Е
ЕЖ
Кыра ежигы көрдөххө, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытары көрсүһүү эбэтэр кыраттан улаханнык санааҕа ылларыы, сыыһа өйү-санааны тутуһа сылдьабын диэн санаарҕааһын буолуон сөп.
З
ЗВОНОК
Түүлгэ аан звоногун тыаһын иһиттэххэ, кэтэспэтэх ыалдьытыҥ кэлиэ эбэтэр соһуччу солуну истиэҕиҥ.
ЗАДАЧА
Түһээн ханнык эмэ задачаны суоттаатахха, наадалаах быһаарыыны булуохха сөп.
И
ИГИИ
Эбиискэ үлэ-хамнас кэлэн иһэрин бэлиэтэ.
ИИКТЭЭһИН
Кимиэхэ эмэ ииктээһин кэнниттэн, ол киһилиин этиһии ,тыл тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ; ким эмэ иигэ бырдаҥалаатаҕына эбэтэр сыбаннаххына, ыарыһах киһи үтүөрэн барыаҕа, онтон доруобай киһи ыалдьыан сөп; онно - манна ииктээһин буоллаҕына, бэйэҥ дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу эбэтэр кыра уларыйыылар, санааттан-онооттон ыраастаныы, быстах ночооттор буолуохтарын сөп.
ИИСТЭНЭР
Иистэнэ олорон тиэтэйэр, ыксыыр буоллаххына, кыһыйыы-абарыы, кыыһырсыы буолуо.
ИЙЭ
Түһээн ийэҕин көрдөххүнэ - барыҥ-барыта табыллыа; түһээтэххинэ ийэҥ кэлэн сэрэтэр, көрө-харайа сылдьар буоллаҕына, кырдьык олус сэрэнэ сылдьыахха, доруобуйаны харыстаныахха.
Түүлгэ өлбүт ийэҥ көстүүтэ, араас сыыһа-халты туттууттан сэрэтэр эбэтэр олоххор үчүгэй өттүн диэки уларыйыы буолаары гыммытын бэлиэтиир, онтон ыалдьаары эҥин гыммыт буоллаххына ийэҥ көстүүтэ атын, мөлтөх, куһаҕан көрүҥнээх буолуоҕа.
ИЙЭ КЫЛЫН
Көрдөххө - дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ.
ИЛИИ
Түүлгэ илиитэ суох буолар киһини көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһиҥ өлүөҕэ; түһээн илии тутустахха, кимниин эмэ үчүгэй сыһыаны олохтуоҕуҥ эбэтэр өр көрсүбэтэх доҕоргун кытта көрсүөҕүҥ эбэтэр иирсээн кэнниттэн эйэлэһиэҥ. Соһуччу илииҥ киртийбитиҥ көрдөххүнэ, сөбө суох дьыаланы оҥостоҥҥун эрэйгэ тэбиллэриҥ бэлиэтэ; илииҥ хааннаах буоллаҕына, доҕоргун сыыһа буруйдааҥҥын, сымыйаҕа балыйаҥҥын быстах кэмҥэ тэйсэ сылдьыаххын сөп.
Түүлгэр илиигин сууннаххына, ханнык эрэ бэйэҕэр кыаттарбат дьыалаҕар, ким эмэ көрөн-истэн көмөлөһүөн эбэтэр ханнык эмэ бырааһынньыкка, аһылыкка сылдьыаххын сөп; илииҥ түүлээх буолан хаалбыт буоллаҕына, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр көһүппэтэх өттүгүттэн барыс киириэн, ким эмэ көмөтө кэлиэн сөп.
ИНБЭЛИИТ
Көһүннэҕинэ, баҕа санааларыҥ кыайан туолуохтара суоҕа.
ИННЭ
Түүлгэ иннэнэн тигэр буоллаххына, эрэнэр, итэҕэйэр киһигиттэн хомойуоххун сөп; көрдөөһүн - таах хаалар үлэлэр, эрэйдэр көрсөллөр; иннэни көрүү – этиһиигэ, иирсээҥҥэ.
Саптаах иннэни көрдөххүнэ, эн бэйэҥ дьыалаҕын оҥороргунааҕар ордук дьоннор наадаларыгар сылдьаргын көрдөрөр; иннэни булан ыллаххына, саҥа билсэр доҕотторуҥ эйигин сыаналыыр буолуохтара.
ИС
Түһээтэххинэ иһиҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, эмискэ иһиҥ адаарыйыыта буолуоҕа эбэтэр туохтан эрэ хомолто буолуон сөп. Сыгынньах иһиҥ көстүбүтүн сөбүлүү көрдөххүнэ, иһиҥ моһуогуран адаарыйбыта ааһан барыаҕа.
ИСКЭН
Соһуччу искэн таҕыстаҕына - көмө кэлиэ.
ИСПИИһЭК
Түһээтэххинэ испииһэккэ аатын киирбэтэх буоллаҕына, доруобуйаҥ тупсан, көнөн барыаҕа.
ИСПИИСКЭ
Түһээн испиискэни көрдөххүнэ, тугу оҥороору гынаргын соҕотоҕун кыайан оҥоруоҥ суоҕа, сүбэ, көмө наада буолуоҕа.
Түүлгэр испиискэ умаппытыҥ буруолуу - буруолуу умуллар буоллаҕына, хобдох, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо, баҕа санааҕын ситиһиэҥ суоҕа.
ИСТИЭНЭ
Истиэнэ көһүннэҕинэ, иннигэр улахан мэһэйдэр күүтэллэр.
ИҺИТ
Түһээтэххинэ таас иһит алдьаннаҕына - дьол буолуо.
ИТИИ
Түүлгэ итии хоско киирэн хааллахха, буолуохтаах кэпсэттиитэн эбэтэр көрсүһүүттэн дьыала табыллара улахан уустуктардаах буолуо.
ИТИРИК
Быстах өйдөөх киһи итирик көстөр; бэйэҥ итирбит буоллаххына, эстии-быстыы, мөлтөөһүн кэлиитин бэлиэтэ.
Түүлгэр итирэн баран өйдөнөн кэлэн санааргыыр буоллаххы¬на, үлэҕэр-хамнаскар сыыһа туттуу тахсыаҕа, ити гынан баран маннык сыыһаны эрдэттэн кыһаммытыҥ буоллар оҥоруоҥ суоҕа этэ.
Ким эмэ итирэ сылдьар диэн эттэхтэринэ эбэтэр итирэ сылдьара билиннэҕинэ баҕа санаата туолбут киһи буолуоҕа.
К
КАРТА
Сир картатын көрдөххүнэ, олоххор дуу, үлэҕэр-хамнаскар дуу ула-рыйыы тахсаары гыммытын бэлиэтэ. Баҕар ылар дохуотун эбиллиэҕэ.
КАЮТА
Бэйэҥ хараабыл каютатыгар олорор буоллаххына, ханнык эрэ куһаҕан быһыы кэлэн иһэрин көрдөрөр.
КИИНЭ
Киинэ көрөр залга киирии - дьолго, үөрүүгэ.
КИЛИЭП
Түүлгэ килиэп сиэһинэ буоллаҕына, доруобуйаҥ бөҕөргөөн иһэрин быһыыта; көрдөххө, биир тэҥник баран иһэр олохтоох буолуу бэлиэтэ.
КИНИГЭ
Кинигэни аахтаххына эбэтэр көрдөххүнэ, эйиэхэ убаастабыл, баай буолуу, сырдык диэки тардыһыы кэлиэҕэ; суруктаах кинигэни арыйан көрдөххүнэ, эн оҥоро сылдьар үлэҥ дьоҥҥо туһалаах буолуоҕа; улахан кинигэни көрдөххүнэ, биллииҥ-көстүүҥ үрдээн иһиэҕэ, үлэлэриҥ туһалаахтара биллиэхтэрэ.
Автор кинигэтэ бэчээккэ тахсан эрэрин билиитэ, сэрэхтээх буо¬лууга ыҥырар. Кинигэтэ бэчээккэ тахсарыгар элбэх мэһэйдэр баалларын биллэрэр.
КИРИЭһИЛЭ
Бириэмэни холкутук атаарыы бэлиэтэ.
КИРИЭС
Таҥара дьиэтин кириэһин оҥоруу – уһун үйэлэниигэ.
Кириэһи көрдөххүнэ, ыарыһах үтүөрэн барыаҕа, онтон куһаҕан балаһыанньаҕа түбэспит киһи быыһанар суолу булуоҕа.
КИРИЛИЭС
Кирилиэһинэн таҥнары түһүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга; нэһиилэ өрө тахсыы - эрэйдэнэн ситиһии, ыарыыттан үтүөрү, бэлиэтэ; алдьаммыт кирилиэс көстүүтэ, баҕа санаа, ситиһии кыайан оҥоруллубатын бэлиэтэ, туох эмэ мэһэй көстүөҕэ эбэтэр кыах тиийиэ суоҕа; кирилиэһинэн дабайыы кыаттарбатаҕына эбэтэр үөһээ ыстанан кыайан ыттыбатаххына, баҕа санааҕын толоро сатаан баран, кыратык кыаттарыа суоҕа.
Кирилиэс алдьаммыт үктэллэрэ көһүннэхтэринэ, үчүгэйи баҕарбат дьон араас мэһэйдэри оҥороллорун көрдөрөр; үөһээ тахсар кирилиэс алдьаммыта эбэтэр бүтэн хаалыыта, баҕа санаа кыайан туолбатыгар кыах эбэтэр көмө кыайан тиийбэттэрин көрдөрөр.
КИРПИИЧЧЭ
Кирпииччэни көрдөххө, тугу эмэни булуу эбэтэр олоххо уларыйыы-лар буолуохтарын сөп; элбэх кирпииччэ көһүннэҕинэ, олоххо саҥа уларыйыылары киллэриигэ баҕа санаа күүстээх буолуоҕа.
КИҺИ
Ыраах сылдьар киһини түүлгэ көрдөххө киниттэн сурах дуу, сурук дуу кэлиэҕэ; түүлгэ санаарҕаабыт эбэтэр ытыыр киһини көрдөххө санаа түһүүтэ, санааҕа ылларыы буолуон сөп.
Түүлгэ куһаҕан көрүҥнээх, сөбүлээбэт киһиҥ көһүннэҕинэ дьону кытта сыһыаҥҥа сэрэхтээх буолуу ирдэнэр эбэтэр ханнык эрэ дьыалаларга сыыһа туттууну оҥоруохха сөп; тыыннаах киһи өлө сытара көһүннэҕинэ, бу киһи уһун үйэлээх буолуон сөп; түүлгэ хайа эмэ киһи нэһиилэ көстөр буоллаҕына, ол киһи өйүнэн ыалдьыан сөп эбэтэр эйигин албынныырга сананар.
Нуучча киһитин ыраахтан көрдөххүнэ, кыратык ыарытыйаҕын, онтон кэккэлэстэҕинэ уонна кэпсэттэҕинэ улаханнык ыалдьыаххын сөп. Билэр өлбүт киһиҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, оччотооҕу кэмҥэ бииргэ сылдьыбыт маарынныыр майгылаах киһигин көрсүөххүн сөп; билэр киһиҥ улаатан көһүннэҕинэ, үлэ ханнык эмэ көрүҥэр эбэтэр күрэхтэһиигэ дуу эйигин баһыйыаҕа; түүлгэ киһини көрсөөрү сорунан баран кыайан көрсүбэтэххинэ, илэтигэр эмиэ көрсүһүөҥ суоҕа; ыраах сиргэ олорор билэр киһигин көрдөххө, ол сиртэн аймахтаргын дуу, билэр дьоҥҥун дуу көрсүөҕүҥ эбэтэр сурахтарын истиэҕиҥ.
Сөбүлээбэт киһиҥ тосту-туора хамсанар буоллаҕына, кыттыгастаргын кытта биир тылы булбаккаҕын дьыалаҕыт табыллыа суоҕа эбэтэр туох эмэ мэһэй, атахтаныы тахсыаҕа; кырдьаҕас киһи уһуннук үлэлээбит урукку үлэтигэр үлэлии сылдьара көһүннэҕинэ, сотору өлөрө буолуо; олус улахан киһини кытта үчүгэйдик кэпсэттэххинэ, соһуччу көмө кэлиэн сөп эбэтэр үчүгэй күннэр кэлиэхтэрэ, үлэ-хамнас табыл¬лыаҕа; билэр киһиҥ кэллэҕинэ, ханнык эмэ солуннары истиэххин сөп. Киһиҥ таҥаһа маҥан эбэтэр хара буоллаҕына, ыалдьар буолуон сөп.
КИһИ УҤУОҔА
Түүлгэ киһи уҥуоҕун көрдөххө, эрэй-буруй ыарахан санаалар киирэллэр: эргэ дьоннор көмүллүбүт сирдэрин көрдөххө, урукку табаа-рыскын эбэтэр аймаххын көрсүөххүн сөп.
КИЭҤ КУЙААР
Ыраах айаннаары гыммыт киһи, киэҥ куйаары көрөр.
КИЭРГЭЛ, СИМЭХ
Түүлгэр киэргэл, симэх кэппит буоллаххына, бэйэҕин олус үрдүктүк сананар буолуоххун сөп; киэргэл бэлэх биэрэр буоллаххына, харчыгын элбэхтик туһата суохха туттаҕын.
КИЭРГЭНИИ
Түһээн киэргэммит , тупсубут киһини көрдөххүнэ, ыарытыйар киһи буолуоҕа эбэтэр олоҕор ханнык эрэ уларыйыылар тахсыахтара; түүн түһээн киэргэннэххинэ, ким эрэ өлбүтүгэр хомойоҕун.
КӨҔҮС
Ким эмэ көхсүн көрдөрөр буоллаҕына, ордук санааһын уонна күнүү баарын бэлиэтиир; сыгынньах көҕүһү көрүү – былааһы сүтэрии бэлиэтэ.
КӨЛҮӨҺЭ
Түүлгэ эргийэ турар көлүөһэ көстүүтэ олоххо туох эмэ уларыйыылар буолаары гыммыттарын бэлиэтиир; массыына көлүөһэтэ туллубута көһүннэҕинэ, айанныырга сэрэхтээх буоллахха табыллыаҕа эбэтэр тардылла түһэн баран айаҥҥа турунуохха.
КӨМӨ
Түһээтэххинэ ким эмэ көмөлөстөҕүнэ - төттөрү буолуо.
КӨМҮҮ
Түүлгэ дьону көмө сылдьары көрүү – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ; бэйэҕин көмө сылдьалларын көрүү –уһун үйэлэниигэ; тыыннаах киһи өлбүтүн көмүүнү көрдөххүнэ, сыбаайбаҕа ыҥырыы кэлиэҕэ.
КӨРДҮҮР
Түүлгэ туоҕу эмэни көрдүүр буоллаххына, кэргэҥҥин көрсүөххүн баҕараргын көрдөрөр; онтон тугу эрэ сүтэрэн баран көрдүүр буоллаххына, үлэҕэр буолар мэһэйдэри кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин.
КӨРСҮҺҮҮ
Түүлгэ дьахтары көрүстэххинэ, үлэ-хамнас атахтанар; эр киһини көрсүү - үлэ-хамнас тупсуутугар.
Өлбүт киһини көрүстэххинэ, ыарыы, мөлтөөһүн буолуоҕа эбэтэр кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына өлүөххүн сөп.
КӨТӨР
Түүлгэ көтөрү өлөрдөххө - ночоот тахсыа, эрэй эбиллиэ; ытыалаатахха – куһаҕан быһыыттан кыайан босхоломмоккун: туттаххына - баҕа санаа туолуоҕа, барыс киириэҕэ.
Сиэмэх көтөр утары көтөн кэлиитэ, туох эмэ сүтүк буолаары гыммытын бэлиэтиир, ааһа көтөн бардаҕына, ночоот буолуута халбарыйан ааһан хаалыан сөп; саанан ытан көтөрү өлөрдөххө, обургу ночоот буолуон эбэтэр айылҕаҕа соһуччу уларыйыы тахсыан сөп.
КӨТӨХТӨРҮҮ
Түһээн көтөхтөрөн хаалбыт буоллаххына, туох эмэ сүтүк эбэтэр ночоот буолуон сөп.
КРОССВОРД
Кроссворду кыайан суоттаабакка толкуйдуу сатаатаххына, эн буруйгуттан тахсыбатах эрэйдээх быһыы этэҥҥэ ааһыаҕа.
КУЛЛУКА
Куллукалаан саппыкы кэттэххэ, тымныйан ыарыы үтүөрүөҕэ.
КУМААҔЫ
Түүлгэр кумааҕыны имитэр буоллаххына, бэйэҥ интэриэскин көмүскүүрүн кэлэн иһэр буолуон сөп.
КУМАХ
Түүлгэ кумах көстүүтэ, кыра-кыра сүтүктэри, ночооттору түстүүр.
КУОБАХ
Түһээн куобаҕы көрдөххүнэ - хаар түһүө эбэтэр мөлтөөн быһаарыыта суох буолан иһиини көрдөрөр; өлбүт куобаҕы илдьэ сылдьыы ыалдьаары гыннахха көстүөн сөп.
Куобах буутун сиэһин көстүүтэ, ордук санааһын киириитин бэлиэтиир.
КУОТУУ
Түүлгэр кутталтан куотар буоллаххына, эйигин ночооттор күүтэллэр эбэтэр кыайыыга дьулууруҥ мөлтүөн сөп.
КУР
Курдаах сылдьар киһи - санаата туолбут киһи; киэргэллээх курдаах киһи - олоҕор табыллыбыт, көммүт киһи буолар.
КУРТУЙАХ
Куртуйаҕы түһээн көрөр - ыарыыга.
КУС
Куһу көрдөххүнэ - сөбүлээбэт киһигин кытта эйэлэһиэҥ; куһу туттаххына, туох эмэ дьоһуннаах сонуннары истиэҕиҥ; кус оҕолорун иитээри хомуйдахха, былааннарыҥ туолаллара өссө да ыраах соҕуһун көрдөрөр. Оҥоро сылдьар дьыалаҕыттан туох эмэ туһа син тахсыаҕа; ууга уста сылдьар үчүгэй кус көһүннэҕинэ, үөрүү-көтүү буолан санааргыы сылдьыбытыҥ ааһан барыа.
КУСТААһЫН
Түһээн кустуу сырыттаххына, баҕа санааҕын ситиһэргэр дьулуурдаах буолууҥ көмөлөһүө.
КУСТУК
Кустугу көрүү - үлэ-хамнас тупсуутугар, дьыала табыллыытыгар.
КУТТАЛ
Бэйэҥ куттаммыккын көрдөххүнэ –оһолго түбэһиэххин сөп: куттаммыт дьоннору көрүү, араас куһаҕаны көрүүгэ көстөр. Тугу эмэ оҥо-руоххун эбэтэр айанныыртан куттанар буоллаххына, билэр дьонноруҥ көмөлөспөккөлөр дьыалаҥ табыллыа суоҕа; киһиттэн куттанар буоллахха, бу киһиттэн сэрэхтээх буолуохха, кини тугу эмэни буортуну оҥоруон сөп.
Түүлгэ куттаныы туох эрэ ыарахан санаа баарын бэлиэтэ. Куттал этэҥҥэ аастаҕына эбэтэр уһуктан куоттаххына быстах кэмнээх санаа түһүүтэ, долгуйуу эмиэ этэҥҥэ ааһыаҕа; туохтан эрэ куттаннаххына, санааргыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ эбэтэр күнүскү санааларыҥ мунньустууларыттан ыраастаныы буолуон сөп.
Түүлгэ туох эмэ табыллыа суоҕа диэ куттана санаатахха, оҥороору гынар дьыалаҥ кырдьык табыллымаары гыммыт, баҕар, билэр киһиҥ кыаҕым суох диэн көмөлөспөккө хаалыан сөп.
КУТУЙАХ
Кутуйах чыыбыргыыр буоллаҕына, эйигиттэн уоруохтарын баҕараллар.
КУТУРУК
Сүөһү кутуругун түүлгэ көрүү – куһаҕаҥҥа, санааҕа ылларыыга.
КУУЛ
Тэһэҕэстээх куулу көрдөххө - улахан ночоот тахсыа; толору куул - үөрүү-дьол буолуо; элбэх толору куулу көрдөххө - баай буолуоҥ.
КҮЛ
Түһээн күлү көрдөххүнэ, санаа түһүүтэ, санаарҕабыл кэлиэ.
КҮЛҮК
Бэйэҥ күлүккүн көрдөххүнэ, сэрэнэ сылдьыахха наада: көннөрү күлүгү көрдөххө, куттаныы эбэтэр уоруу, сүтүк буолуо.
КҮЛҮҮ
Түһээн астына күллэххэ, баҕа санаа туолуута дьэ буолуоҕа.
КҮЛҮҮС
Түүлгэ хатанан турар күлүүһү көрдөххө, кыайан туоратылла охсубат мэһэй баҕа санаа туолуутун мэһэйдиир, туох эмэ уларыйыыны киллэрдэххэ эрэ кыаллар дьыала буолбутун бэлиэтиир.
КҮЛҮҮС ТЫЛА
Түүлгэ күлүүс тыла көһүннэҕинэ, ханнык эмэ билиилэр баалларын бэлиэтиир, туох эмэ уларыйыылар буолуохтара; күлүүс тылын булан ылыы, эйэлээх олох уонна үлэҕэ-хамнаска сэргэхсийии буолуутун бэлиэтэ; алдьанан хаалбыт күлүүс көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр эбэтэр өлүү да буолуон сөп.
Холбуу баайыллыбыт күлүүстэри ыллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ эбэтэр үлэҥ сыанабылы ылыаҕа, күлүүс тылын булан ыллахха, саҥа билсиһии буолуо, барыс киириэ эбэтэр саҥа доҕор булунуоххун сөп; кыыс күлүүс тылын буллаҕына, кэргэн тахсыа; күлүүс тылын биэрдэхтэринэ, доҕотторуҥ эрэнэллэрин итэҕэйэллэрин бэлиэтэ.
КҮН
Сырдык күн - бары үчүгэйгэ; киирэн эрэр күнү көрүү, уһун үйэлэниигэ, олох тупсан иһиитигэр.
КҮӨГҮ
Күөгүнү көрдөххүнэ, сэрэммэккэ албыннааһыҥҥа киирэн биэриэххин сөп; илиигэр ыллаххына, бэйэҥ олоххун бэйэҥ оҥостуоҕуҥ.
КҮӨЛ
Чуумпу ыраас уулаах күөлү көрүү - санаа туолуутугар; кытыылара барылара көстөр улахан соҕус, чуумпу, үчүгэй күөл көһүннэҕинэ, баҕа санааҥ туолан барыыта саҕаланыа.
КҮӨРЭГЭЙ
Kүөрэгэй ырыатын истии - баайга-дуолга.
КҮРДЬЭХ
Түүлгэ күрдьэх көстүүтэ, куруук манаан тахсар үлэҕин дьэ бүтэрээри гыммыккын көрдөрөр.
КҮРҮӨ
Күрүөнү быыһынан киирии - эчэйиигэ, ыарыыга көстөр; күрүө көстүүтэ - хааччах, мэһэй бэлиэтэ.
КҮҺҮН
Бириэмэтигэр буолбатах буоллаҕына – соһуччу көмө кэлиэ.
КҮҮЛЭЙ
Киэһэ бииргэ күүлэйдээһин, халы-мааргы быһыылары түстээһин.
КҮҮС
Түһээҥҥин тугу эмэ оҥоро сылдьан күүстээх, кыанар курдук сананнаххына эбэтэр туох эмэ ыараханы көтөҕөн кыайдаххына, баҕа санааҥ туолуута, ситиһии буолуо.
КЫАЙЫЫ
Түһээн туох эмэ кыайыыны ситистэххинэ, эйигин күүтэр, эрэнэр дьоннор баалларын көрдөрөр.
КЫМЫРДАҔАС
Таах хаамса сылдьар кымырдаҕастары көрдөххө, кыра-быстах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар сыыһа-халты буолуохтара.
КЫПТЫЫЙ
Кыптыыйы ылар дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ. Үчүгэй көрүҥнээх кыптыый көһүннэҕинэ билэр дьоҥҥун кытта биир тылы булар ыарахан буолуо эбэтэр бэйэҕэр барыстаах дьыала табыллыаҕа; кыптыыйынан кырыйдахха, баҕа санааны ситиһии, үлэ-хамнас табыллыытын биллэрэр.
КЫРА
Түүлгэ киһи бэйэтин көрүҥүттэн кыччаан көстүүтэ, кыайбат-хоппот буолан мөлтөөһүнүн бэлиэтэ уонна кини атын киһи көмөтүгэр наадыйарын көрдөрөр.
КЫРААСКА
Саҥа кырааскаламмыт киһи уҥуоҕун көрүү-киһи өлүүтүгэр; маҕан кыраасканан күрүөнү кырааскалааһын, билэр убаастыыр киһиҥ өлүүтүгэр көстөр.
КЫРБАНАР
Кими эмэ кырбыыры көрдөххүнэ, ким эмэ туһунан аһына саныаҕын. Бэйэҥ кырбаннаххына, үчүгэй буолуу, тупсуу саҕаланыа.
КЫРЫЫСА
Кырыыса көһүннэҕинэ, соседтарын эбэтэр бииргэ үлэлиир дьонуҥ албынныахтарын эбэтэр улаханнык хомотуохтарын сөп.
КЫһЫЛ
Дьахтар түһээн туох эмэ кыһыл дьүһүннээҕи көрдөҕүнэ, бириэмэтэ кэлиэ.
КЫҺЫН
Түүлгэ кыһыҥҥы кэмҥэ сылдьар буоллахха, мөлтөөһүн кэмэ кэлиэҕэ, санаа түһүүтэ саҕаланыа. Маннык түүл кэнниттэн бары дьыалаларга ситиһиини оҥорор уустук буолуоҕа.
КЫТАЛЫК
Ырыатын иһиттэххэ - өлүү буолуо.
КЫЫЛЛАР
Түүлгэр сымнаҕас майгылаах кыыллары көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһигин көрсүөҕүҥ; кыра тыа кыылын тутар буоллаххына, кимниин эмэ этиһии буолуон сөп.
КЫЫС
Үчүгэй кыыһы көрдөххө - үөрүү буолуо; бииргэ сылдьар элбэх кыргыттары көрдөххө, баай эбиллэн иһиэҕэ.
Түүлгэр кыыс оҕоҥ көһүннэҕинэ, хайдах көрүҥнээҕин курдук быһыылар буолуохтарын сөп.
КЫЫҺЫРЫЫ
Түүлгэр кыыһырдаххына - үөрүөҕүҥ, санааҥ көтөҕүллүө.
КЭМПИЭТ
Түһээтэххинэ кэмпиэт биэрдэхтэринэ - бултуйуоҥ; кэмпиэти көрдөххүнэ, үөрүүгэ-көтүүгэ ыҥырыллыаҥ, сиэтэххэ – санаа туолуута буолуо.
КЭПСЭТИИ
Кыыллары кытта кэпсэтии - түбүк, үлэ-хамнас эбиллиитигэр; атын дьоннору кытта кэпсэтии - доҕотторуҥ сөбүлүүллэр; тугу этэргин билбэт буоллаххына, мөлтүүр кэмнэр кэлэллэр.
КЭРГЭН
Түүлгэр кэргэниҥ көһүннэҕинэ, кинилиин тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ.
КЭРИИМ
Кэритэ сылдьар киһилэрин саҥатын иһиттэххинэ, сотору өлүү буолуо.
КЭҺИИ
Түһээн кэһии ылар - үлэ-хамнас табыллыытыгар, барыс киириитигэр тиэрдэр.
КЭТЭҺИИ
Кими эмэ эбэтэр тугу эрэ кэтэһэриҥ түүлгэр кэлэр буоллаҕына - дьиҥнээҕэр кэлиэ суоҕа.
Л
ЛААМПА
Лаампаны уматан уоту сырдатыы эбэтэр умайа турар лаампаны көрүү, үлэҕэр ситиһиини түстүүр; умайа турар остуол лаампатын умуруоруу, кими эмэ хомотууга эбэтэр санаарҕабылга көстөр.
М
МААЙКА
Түүлгэ харааран көстөр бээтинэлээх маайка көһүннэҕинэ, бээтинэ ханан баар сиринэн сүтэн биэрбэт ыарыы баарын бэлиэтиир; маайкаҕа траур курусубатын тигэр буоллахха, ыарыы туһунан ис санаалар кыайан арахсыбаттарын бэлиэтиир.
МААСКА
Мааска кэппит дьоннору көрдөххүнэ, араас сымыйыаччылары, ордук санааччылары кытта быһаарсыаҕыҥ.
МАҔАҺЫЫН
Ону-маны атыыластаххына, дьыалаҥ табыллыа суоҕа; үчүгэйдик талан ыллаххына, кыратык барыс киириэн сөп; толору астаах-үөллээх, маллаах маҕаһыыҥҥа сылдьыы, бары-барыта баар буолуутугар.
МАЛИНА
Көрдөххүнэ, дьыалаларгын мөлтөхтүк тутаҥҥын кутталга, ночоокко киирээри гыммыккын.
МАННЬЫАТ
Түһээн үрүҥ көмүс манньыаттары көрдөххө, соһуччу хомолто буолуо, харах уута тахсыан сөп; сиэдэрэй оҥоһуулаах хрусталь маннь-ыаттары көрүү кэнниттэн, туолбат баҕа санаалары хаалларар ордук буолуоҕа.
МАС
Уокка оттор маһы дьиэҕэ кыстааһын, тыл-тылга киирсибэт буолууга көстөр. Түүлгэ мас сыыһа илиигэ дуу, атахха дуу хатаннаҕына, сол сиринэн сотору ыалдьыаҕа; уокка оттор маһы хайытыы, үлэ-хамнас тупсан иһэрин көрдөрөр.
МАССЫЫНА
Массыына фаратын уота кэллэҕинэ, улахан суолтата суох сурах кэлиэҕэ; массыына саахалланыытыгар түбэстэххинэ, кэлэн иһэр дьыалаларыҥ соччо табыллыахтара суоҕа эбэтэр туох эмэ уларыйыы буолуоҕа; суоппар киһи бэйэтэ массыына ыыта сылдьар буоллаҕына, туох эмэ саахал тахсыа эбэтэр ыалдьыы буолуо; бэйэтэ суоппардаабат киһи массыына ыыта сылдьара, үлэни-хамнаһы табан салайарын бэлиэтэ; түүлгэ массыынанан илэ кэлэр киһи уһун үйэтэ суох буолуо; олорсон айаннаан иһии - үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин бэлиэтэ; кыттыгас бииргэ айаннааһын - өйдөһөр, биир санаалаах дьоннор бииргэ айанныыллар. Массыына тыаһа кэллэҕинэ, сурах дуу, сурук дуу кэлиэҕэ; массыынаны көрдөххүнэ, ханна эрэ барыаххын саныыгын; түстэххинэ, былааннарыҥ туоланнар санааҥ дуоһуйуута буолуо.
Түүлгэр массыынаҥ сүтэн хааллаҕына, инники баҕа санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр көрсүөхтэрэ; массыына абаарыйатыгар түбэһэн баран этэҥҥэ буоллаххына, үлэҕэ-хамнаска уларыйыы тахсыаҕа; массы¬ынанан олус түргэнник айаннаатаххына, кутталлаах, кыаттарбат дьыаланы оҥостоору гыммыккын көрдөрөр; олус улахан массыыналар сиирэ-халты көтөн, тыаһаан-ууһаан аастахтарына, улахан, элбэх сырыылаах айан суолун кытыытыгар массыынаҥ кыратык моһуогуран кыратык тох¬тоон ылыаххын сөп.
Ханна эрэ бараары гыммытыҥ массыынаҥ суох буоллаҕына, оҥоруохтаах дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа, дьулуурдаах эрэ буоллаххына санааҕын ситиһиэххин сөп.
МИИН
Түһээн эт миинин көрдөххүнэ, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр наадалаах кэмҥэр доҕотторун көмөлөһүөхтэрин сөп.
МИЛИЦИОНЕР
Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҕын ситиһиэҥ.
МИЭБЭЛ
Эргэ миэбэли дьиэттэн таһаарыы, билэр аймах киһиҥ өлөрүн бэлиэтэ; дьиэ иһигэр саҥа миэбэли сөбүлүү көрдөххө, олоххо тупсуу диэки уларыйыы тахсыаҕа.
МООЙ
Моонньуҥ синньигэс буоллаҕына, доруобуйаҥ мөлтөҕүн бэлиэтэ; уһун моой - чыын-хаан, аат-суол үрдээһинэ: өҕүллүбүт, эргийэн хаалбыт моой - иэдээҥҥэ түбэһии, ночоот, кыбыстыы буолуон сөп, айанныырга сэрэхтээх буолуу наада.
Түүлгэ моонньугун муомахтаатахтарына, онон ыарыы киириэҕэ эбэтэр эйигин салайыахтарын, дьаһайыахтарын баҕарааччылар көстүөхтэрэ.
МОТОЦИКЛ Быһаарыыта көрүҥүттэн тутулуктанар, бэйэтэ тиэхиникэҕэ сыһыаннаах киһиэхэ кыра бырааттарын сүрдэрэ.
МУОЛ
Муол таҥаска эбэтэр көбүөргэ сылдьар буоллаҕына, эбиискэ иитиллээччи баар буолуоҕа.
МУОРА
Түүлгэ сырдык, үчүгэй, чуумпу муораҕа холкутук харбыы сылдьыы, доруобай буолууга, баҕа санаа туолуутугар көстөр.
МУОС
Түһээн сүөһү дуу, таба дуу муоһун көрөр, тапталлааҕыҥ атын киһини кытта барсан эрэрин көрдөрөр.
МУОСТА
Саҥа линолеум муостаны оҥоруу, үлэһит киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр. Муостаны туорааһын - кыра мэһэйдэри туорааһын. Түүлгэ муоста көһүннэҕинэ, ол муоста көстүүтэ бэйэҥ олоххор ситиспит ситиһиигин бэлиэтиир. Алдьаммыт муоста киһи олоҕор ханнык эрэ санааргыыр, кыайан көннөрүллэ охсубат туох эрэ баарын көрдөрөр; муостаны сиппийии, ыраастааһын, киһи олоҕун бэйэтин кыаҕанан көннөрө сатааһына буолар.
МУРУН
Түһээн муруну көрдөххүнэ, ханнык эрэ наадалаах дьыаланы кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин.
МУУС
Муус устун этэҥҥэ хаамтаххына, туһалаах үлэни оҥоро сылдьарыҥ бэлиэтэ. Элбэх муус чөмөхтөрүн көрдөххүнэ, туһата суох үлэлэр элбииллэр, албын, туолбат баҕа санаалар киирэллэр.
МӨҺӨӨЧЧҮК
Харчы угар мөһөөччүк кураанах буоллаҕына, харчы кэлиэ, санаа көнүүтэ буолуо; толору мөһөөччүк – аһыы-аба, дьадайыы бэлиэтэ.
МЭКЧИРГЭ
Дьиэ таһыгар түһэн олорор буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ барар, күтүөт кэлэр. Түүлгэ мэкчиргэ хаһыыта, туох эмэ куһаҕан быһыы буолаары эбэтэр сурах кэлээри гыннаҕына иһиллэр.
МЭТЭЭЛ
Атын киһиэхэ мэтээл иилэн биэрдэххинэ, кини туох эмэ ураты кыайыыны оҥороругар көмөлөһөн, тирэх буолуоҕуҥ.
МЭЭРЭЙ
Миэтэрэнэн тугу эмэ мээрэйдиир - кутурҕаҥҥа.
МЭЭЧИК
Мээчигинэн оонньуур буоллаххына, баайыҥ эбиллиэ.
Н
НАСКЫ
Түүлгэ кирдээх наскы көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии буолуон сөп; тырыттыбыт наскы көһүннэҕинэ эн тускунан куһаҕаннык этэллэр.
НЬ
НЬУОСКА
Ньуоска көрүҥүн курдук үөрүүлээх быһыы-майгы буоларын бэлиэтэ.
О
ОБУОЙ
Сибэкки ойуулаах обуойдаах хоско сылдьыы, уһун кэмнээх санаа түһүүтүгэр көстөр; түүлгэ обуой килиэйдээтэххэ, кыра, быстах дьыа-лаларынан дьарыктаныы саҕаламмытын эбэтэр олоххо уларыйыылар киирээри гыммыттарын көрдөрөр.
ОҔО
Кыһыл оҕону көтөхтөххүнэ - ыарыы арахпат; оҕону көтөхпүт эр киһи көһүннэҕинэ, аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ. Бэйэҕэр маарынныыр кыра оҕо көстүүтэ, өй-санаа өссө да ситэ сайда илигин, кыра оҕо санаата сорох өрүттэргэ баһыйарын биллэрэр; бэйэҥ оҕоҕун көрдөххүнэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн эйиэхэ хайдах сыһыаннааҕа биллиэн сөп.
ОҔОННЬОР
Түүлгэр оҕонньор көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕар санаа түһүүтэ саҕаланыа. Үчүгэй көрүҥнээх, сөбүлүү көрөр, маҥан баттахтаах оҕонньору көрдөххө, ол көстүбүт оҕонньор курдук көрүҥнээх, уһун үйэлээх буолуоххун сөп эбэтэр үлэҥ-хамнаһыҥ сыанабылы ылыаҕа.
ОҔУРУО
Дьахтарга оҕуруо бэлэхтиир буоллахтарына, дьиэтигэр-уотугар та-быллыа; сүтэрии - улахан туох эмэ сүтүөҕэ; кэтэ сырыттахха - көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ; оҕуруо тиһиитэ, санаа түһүүтүгэр, дьадайыыга көстөр.
ОҔУС
Оҕус дьыл сүрэ; оҕуһу көрдөххүнэ, дьылы туорааһын бэлиэтэ. Атыыр оҕус кэйэр буоллаҕына - ыарыы булуо.
ОЙБОН
Ойбону көрдөххүнэ - улахан куттал суоһуур.
ОЛБУОР
Олбуору көрүү, үлэҕэ - хамнаска улахан мэһэйдэр баалларын көрдөрөр; олбуору туорааһын, мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны бэлиэтиир.
ОЛОППОС
Олоппоско олорон эрэ: “Лаппа үчүгэйдик олоробун”, - дии санаатаххына, сотору ким эрэ албыныгар киирэн биэриэҥ.
ООҔУЙ ОҔУС
Көрдөххүнэ, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буолуо; илимин тарда сылдьар буоллаҕына, дьиэ-уот туруга үчүгэйин бэлиэтэ.
ОРОН
Түүлгэ маҥан таҥастаах ороҥҥо сытар киһи көһүннэҕинэ, ол киһи сотору ыалдьыан сөп; сибиэһэй салгыҥҥа таһырдьа оронноох буоллах¬хына, олоххун уларытаргар сөптөөх кэмнэр кэлбиттэрин бэлиэтэ буолуоҕа; ороҥҥо билбэт киһигинээн сытар буоллаххына, эн баҕа санааҥ туолбатаҕа чугас дьоҥҥор кытта биллиэҕэ.
Түүлгэ орон көстүүтэ сылайыы, сынньаныы кэлиитин эбэтэр кэргэни суохтааһын, ахтылҕан тахсыытын бэлиэтэ.
Билбэт хоскор таҥастаах ороҥҥо сытар буоллаххына, доҕотторуҥ кэлэ сылдьыахтара; хомуллубут орону көрдөххүнэ, эйиэхэ көмөлөһүөн баҕарар доҕордооххун; оронтон утуйан туруу, ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.
ОРОСПУОННЬУК
Ороспуонньуктар илиилэригэр түбэһии улахан ночоокко көстөр.
ОСКУОЛА
Түүлгэр оскуолаҕа сылдьар буоллаххына, үлэҥ-хамнаһын ханнык эмэ көрүҥэр үөрэҕиҥ-билииҥ тиийбэт буолуоҕа.
ОСТУОЛ
Остуолу хомуйа сырыттахха, барыс киириэхтээҕэ табыллыбат эбэтэр чуумпу олоҕуҥ санаарҕабылынан солбуллуо; кураанах остуол - тиийиммэт буолуу, дьадайыы бэлиэтэ; астаах остуолу тардыы - малы-салы булуу, бырааһынньык кэлэн иһэр; түүлгэ остуол көһүннэҕинэ, көрүҥэ дьону кытта сыһыаны быһаарар. Сахалыы оҥоруулаах, үчүгэй мас ос¬туол үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй сыанабылы ыларын көрдөрөр.
Түүлгэ дьиэ иһигэр остуол атаҕа тоһуннаҕына, туох эмэ быһылаан буолуон эбэтэр өйдөспөт буолуу кэлиэн сөп.
ОҺОХ
Оһох үчүгэйдик, суостаахтык умайар буоллаҕына, тапталлааххын кытта олус тапсыаҕыҥ: куһаҕаннык буруолаан умайар оһох көһүннэҕинэ, таптыыр киһиҥ аанньа ахтыбаттык сыһыаннаһыа. Түүлгэ дьиэ-уот сылааһа, кэргэн таптала оһох буолан көстөр. Сууллан түһэр оһох - ночоот тахсарын, дьиэ иһигэр уларыйыы буоларын биллэрэр.
ОТ
Түһээн оту мунньар эбэтэр кэбиһэр - үчүгэйгэ, байыыга; кэбиһиилээх оту көрүү - байыыга, санаа туолуутугар; күөх оту көрүү - дь-олго; охсуллубут оту көрдөххө, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуо.
Оттоох сыарҕаны көрдөххүнэ, биллиилээх дьону кытта билсиһииҥ саҕаланыа, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа.
ОТ КҮӨҔЭ
Түүлгэ от күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, баҕа санаа туолуутун ситиһэргэр кыах баар буолуутун көрдөрөр, баҕар ким эмэ көмөтө кэлиэҕэ.
ОТОН
Отону хомуйуу эбэтэр сиэһин - ыарыыга; көрдөххө - санаарҕабыл, харах уута кэлиэҕэ.
ОХ САА
Түһээн оҕу көрдөххүнэ, уол оҕо төрүөҕэ; ох саа тоһуннаҕына - өлүү буолуо.
ОХСУһУУ
Билбэт киһигин кытта уһуннук охсустаххына, искэр сөбүлээбэтэҕиҥ да иһин элбэх ыалдьыттар кэлиэхтэрин сөп; охсуһар, дьону куттуур – куһаҕаҥҥа, дэҥҥэ-оһолго.
Охсуһан абааһыны кыайдахха, ситиһии буолуо эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү саҕаланыа.
ОХСУУ
Охсуулартан кыайан көмүскэннэххинэ, дьоннору кытта сыһыаҥҥар уонна үлэҕэр элбэх үчүгэйи ситиһиэҕиҥ. Бэйэҕин охсуолуур эбэтэр тэбиэлиир буоллахтарына, ыалдьыаххын эбэтэр ночоокко түһүөххүн сөп.
Түһээн кими эмэ сутуруккунан охсуолаатаххына, этиһии, хардары-таары буруйдаһыы буолуо.
ОХТУУ
Түүлгэ охтуу, сууллуу буоллаҕына эбэтэр билэр киһиҥ суулларын көрдөххүнэ, хайаан даҕаны сэрэхтээх буолуохха, туох эмэ быһылаан дуу эбэтэр соһуччу ыалдьан мөлтөөһүн буолаары гыммытын бэлиэтэ.
Ө
ӨЛБҮТ КИҺИ
Түүлгэ өлбүт киһини ахтыы буоллаҕына, бырахтым дуу дии саныыр дьарыккар төннүөххүн сөп; өлбүт бырааккын эбэтэр билэр киһигин кытта кэпсэттэххэ, ким эрэ эн көмөҕөр эбэтэр сүбэҕэр олус наадыйарын көрдөрөр.
Түүлгэ өлбүт киһи көрүҥэ бу киһи аймахтара хайдах сыл-дьалларыттан тутулуктаах. Билэр өлбүт киһиҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, аймахтара үчүгэйдик сылдьыахтара.
Түүлгэ өлбүт билэр киһиҥ үөрэр-көтөр үҥкүүлүүр буоллаҕына, эн олоххор тугу эмэ сыыһаны оҥороору гыммыт буолуоххун сөп. Ол иһин үчүгэйдик толкуйдаан бараҥҥын олоххун уларытыаххын сөп. Өлбүт киһи көһүннэҕинэ уонна ыйытыкка эппиэти биэрдэҕинэ, таба буоларын бы¬лыргы сахалар чуолкайдык билэллэр эбит. Түүлгэ этэн биэриинэн таба туһанан эмтэнэн үтүөрбүт дьон бааллар.
Өлбүт киһилиин кэпсэттэххэ - өй-санаа холкутуйуута, уоску-йуута кэлиэ.
ӨЛӨРҮҮ
Саба түһэр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы өлөрдөххүнэ, үлэҥ-хамнаһыҥ дьыалалара табыллан барыахтара. Кыыллары өлөрдөххө, санаарҕабыл буолуо.
ӨРҮС
Сүүрүктээх өрүскэ харбаатаххына, үлэҕинэн, дьулуургунан кыайыыны ситиһиэҕиҥ; кураанах өрүс оннун көрдөххүнэ, булбутуҥ - талбытыҥ симэлийэн суох буолан иһиэҕэ; өрүс илдьэ бардаҕына, улахан ночоот эбэтэр сүтүк буолуоҕа.
Ыраас, холку толору уулаах өрүһү сөбүлүү көрдөххө, олоххор үөрүүлээх кэмнэр кэлиэхтэрэ, бэйэҕэр сөптөөх олохтоох буолуоҥ.
Халааннаабыт өрүс баран иһэр суолгун бүөлээтэҕинэ үлэҕэ эбэтэр ханнык эмэ былааннаргар мэһэйдэр үөскүөхтэрэ эбэтэр туох эмэ сыыһа туттууну оҥоруоххун сөп; өрүс уута кирдээх буолуута табан өйдөспөт буолууну көрдөрөр; өрүс синньээн быстан хаалыыта быстах мэһэйдэр кыаттарбаттарын эбэтэр күүс-кыах тиийбэтин биллэрэллэр.
ӨТӨХ
Эргэ өтөххө киирии - ыарыыга.
ӨТҮЙЭ
Үлэҕэ ситиһии бэлиэтэ.
ӨТҮҮК
Кытара итийбит өтүүгү тута сылдьар буоллаххына, туох эмэ үчүгэй быһыы буолуоҕа эбэтэр ханнык эмэ дьыалаҕа ис сүрэххиттэн ыал-дьыаҕыҥ.
П
ПЕДАЛЬ
Түһээн ханнык эмэ техникэ педалын үктээтэххэ, билэр киµиэхэ көмөлөһүөххэ наада.
ПЕЛЬМЕНЬ
Түүлгэ пельмень сиэтэххэ, санаа туолуута буолуоҕа.
ПИИБЭ
Пиибэни иһэр буоллаххына, үлэҥ табыллыбатыттан уонна кыаттарбатыттан санаарҕыаҕыҥ; дьоннор пиибэ иһэллэрин көрдөххүнэ, сөбүлээбэт дьонноруҥ мэһэйдэһэннэр үлэҕин атахтыахтара.
ПЛЯЖ
Түүлгэ кумахтаах сөтүөлүүр сир көстүүтэ, киһи быстахтан дуоһуйуутун уонна сүрэҕэ суох буолуутун көрдөрөр.
ПОВАР
Түүлгэ кыайа-хото повардыы сылдьар буоллаххына, тирээн кэлбит ханнык эрэ уустук боппуруоска сөптөөх эппиэти булуоххун сөп.
ПОДАРОК
Подарок ыллаххына, оҥоро сылдьар дьыалаҥ түмүгэ көстүөҕэ. Манна подарок көрүҥэ дьыала хайдаҕын көрдөрүөҕэ.
ПОЧТА
Түһээн почта кэлэрин көрдөххүнэ, куһаҕан солуну истиэҕиҥ.
ПОЧТАЛЬОН
Почтальону көрдөххүнэ, сотору кэминэн бэйэҥ сөбүлээбэт, барыһа суох үлэни ылыныаххын сөп.
Р
РАДИО
Араадьыйанан соһуччу солуннары иһиттэххэ, куһаҕан солун буоллаҕына, кырдьык буолуоҕа.
РЕСТОРАН
Түүлгэр рестораҥҥа аһаатаххына, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттор көстүөхтэрэ.
РЮКЗАК
Түһээн рюкзагы көрдөххүнэ, атын сиргэ тиийэн улаханнык үөрүөх-хүн сөп.
С
САА
Түһээн сааны көрдөххүнэ - уол оҕо төрүөҕэ; сааны илдьэ сырыт-тахха көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ: саа тыаһын иһиттэххинэ, улахан солуну истиэҕиҥ; саанан ытыы - улахан уоруу, сүтүк буолуо.
СААС
Түүлгэ саас буолуута, хаар ууллуута, баҕа санаа туолуутун, табыллыыны, олох көнөн барыытын түстүүр.
СААХ
Түүлгэ бэйэҥ сааҕын көстүүтэ, туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуҥ бэлиэтэ. Төһө туһаны оҥорбутуҥ көрүҥүттэн тутулуктаах буолуо. Сүөһү сааҕын көрүү - баайга, дьолго; киһи сааҕын көрдөххө - хо-молто, араас мэһэйдэр; саахха түһэр, сыбанар - барыс киириитигэр.
СААХЫМАТ
Саахымат оонньоору бэлэмнэнии буоллаҕына, сотору ханнык эрэ дьыалаҕа биир тылы булуу уустугуруо; билэр киһигин кытта саахымат оонньоотоххуна, кэнники ол киһиги¬нээн биир тылы кыайан булбакка, аанньа өйдөспөт буолан барыаххытын сөп. Эһиги бэйэҕит сыһыаҥҥытыгар күрэстэһэр санаа баһыйан барыаҕа.
САҔЫННЬАХ
Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҥ туох да туһата суох хаалыа.
САЛААСКА
Таһаҕастаах салаасканы состоххуна - барыс киириэ; салааскаҕа олорон айаннаатаххына, санаабыт санааҕын сотору кэминэн син ситиһиэҕиҥ.
САЛЛААТ
Парааттаан иһэр эбэтэр үөрэххэ сылдьар саллааттары көрдөххүнэ, баҕара саныыргын ситиһиэҕиҥ.
САМОЛЕТ
Самолет көтөн кэллэҕинэ, үчүгэй солуну истиэҕиҥ.
САҤА
Ким эмэ ыҥырар саҥатын иһиттэххэ, ол киһи ыалдьыан сөп; түһээн соһуччу саҥарбат буолан хааллахха, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу, дьадайыы кэлиэҕэ; өлбүт киһи саҥатын иһиттэххэ, бэйэҥ ыалдьа сылдьар буолуоххун сөп эбэтэр куһаҕан быһыы буолуоҕа.
Түүлгэ хардьыгынас саҥаны эбэтэр итирик киһи саҥатын иһиттэххинэ, туох эмэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуон сөп; анньа иһил-либэт, мөлтөх саҥа иһиллэр буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка, хаһаайыстыбаҕа эрэйдээх кэм кэлиэҕэ.
Kиһи саҥатын арааран иһиттэххэ дириҥник ырытан быһаарыахха. Kырдьаҕас, үчүгэй көрүҥнээх дьон этиилэрин ордук сыаналыахха, түүлгэ иһиллибит саҥа хаһан баҕарар таба буолуон сөп.
САП
Сабы түһээн көрөр - ыар санааларга; түүлгэ мотуок сап көһүннэҕинэ, үчүгэйи баҕарбат дьон туох эмэ сылтаҕы булан хасыһыахтара, кинилэрдиин тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии буолуон сөп.
САППЫКЫ
Эрэһиинэ саппыкыны кэттэххинэ эбэтэр кэтэ сылдьар буоллаххына, тымныйан ыалдьыаххын сөп. Сороҕор саппыкыны кэтии дьахтары кытта сыһыан көстүүтэ буолуон сөп.
САХСЫРҔА
Түһээтэххинэ, сахсырҕа арахпат буоллаҕына, ордук саныыр дьоннор эккирэтиһэллэрин бэлиэтэ.
СИБИИННЬЭ
Мөлтөх быһыы, хом түһүү бэлиэтэ. Бэйэтин туһугар ордук кыһанар киһини көрсүөххэ сөп.
СИБЭККИ
Маҥан сибэккилэри хомуйан букет оҥоруу, баҕа санаа туолуутугар, уоскуйууга көстөр.
СИЛЛИИР
Кыра соҕус ороскуоттар тахсыахтарын сөп.
СИППИИР
Түһээн бөҕү сиппийии, эн тускунан дьон санаата, тыла-өһө төһө мунньуллан эрэрин көрдөрөр; сиппиири көрүү - дьиэ иһигэр өйдөспөт буолуу бэлиэтэ.
СИР
Кыра сылдьан билэр сириҥ кыараан, куччаан көһүннэҕинэ, аймахтары кытта сыһыан уустугуруо, кыайан быһаарыллыбат боппуруостар эрэйдиэхтэрэ.
СИР АҺА
Сир аһын хомуйуу - хомолтоҕо, ыарыыга.
СИРЭЙ
Ыраас, үөрбүт-көппүт сирэй - үчүгэйгэ, үөрүүгэ көстөр; кыыһырбыт, куһаҕан көрүҥнээх сирэй көһүннэҕинэ, көрүҥүн курдук быһыылар буолуохтарын сөп.
Үчүгэй көрүҥнээх сирэйи көрдөххүнэ, үчүгэй, үөрүүлээх сонуннары истиэҕиҥ, санаа-хоту үчүгэй быһыылар буолуохтара; сирэйгин сууннаххына - үөрүү буолуо; сирэйи мыылалаан сууннахха, кырдьыы бэлиэлэрэ кэлэн иһэллэрин бэлиэтэ эбэтэр сыыһа туттууну көннөрүү наада буолуон сөп.
Сирэйгэ кыһыл эбир тахсыбыт буоллаҕына, өр көнөн биэрбэт эрэйдэр баар буолуохтара; сирэй куһаҕан, мөлтөөбүт көрүҥнээх буол-лаҕына, оҥоруохтаах дьыалаҥ табыллыбакка, баҕа санааҥ туолбакка сирэйиҥ көрүҥэ кырдьык мөлтөх буолуон сөп.
СИТИҺИИ
Түһээн туох эмэ үлэҕэ ситиһиини, кыайыыны оҥордоххуна, ол ситиһиигэр сөп түбэһэр ситиһиини илэтигэр оҥоруоҕуҥ.
СИЭП
Түүлгэ сиэпкэ тугу эмэни уктахха, ночоот дуу, сүтүк дуу буолуон сөп.
СИЭРКИЛЭ
Сиэркилэҕэ көрүнүү - доруобай киһиэхэ ыарыыны, онтон ыарыһахха өлүүнү түстүүр.
СОЛОМО
Көһүннэҕинэ - уоруйахтан сэрэниэххэ.
СОН
Атын киһи сонун кэппит буоллаххына, билэр эрэллээх доҕотторуҥ көмөлөрө наада буолуоҕа; үчүгэй сонноох буоллаххына, хайҕал, ытыктабыл кэлиэҕэ; саҥа сону кэттэххинэ, үөскээбит балаһыанньаны таба туһаныаххын сөп. Соҥҥун устан кэбистэххинэ, кыра-быстах кут¬тал суоһуурун бэлиэтэ.
СОЛУН
Түһээн солуну иһиттэххэ эбэтэр билэр киһи солуну эттэҕинэ, кырдьык буолуон сөп.
СОСЕД
Түүлгэ соседтарга тахса сылдьыы кэнниттэн ыаллар эһиэхэ интэриэстэрэ элбиэн эбэтэр эһиги тускутунан билиилэрэ эбиллиэн сөп.
СӨТҮӨ
Ыраас ууга сөтүөлээтэххинэ, дьулуурдаах, кыахтаах буолуоҥ.
СУЛУС
Халлааҥҥа сулустары көрүү, олоҕуҥ сыалын ситиһиигэ туруммуккун көрдөрөр, үрдүккэ тардыһар санаалааххын бэлиэтиир, сыалгын кэнники ситиһиэҕиҥ.
СУНДУУК, ХОППО
Толору маллаах сундуугу көрдөххө - баай буолуоҥ; кураанах сундуук - дьадайыы бэлиэтэ.
СУОЛ
Ыллык суолу сүтэрэн баран көрдүү сылдьар буоллаххына, чугастааҕы кэмҥэ бүтэрээри сылдьар үлэҥ соһуччу атахтаныа. Көнө, оҥоһуулаах суол устун массыынанан айаннаан иһэр буоллаххына, сотору кэминэн үөрүү, ситиһии буолуо эбэтэр көмө кэлиэҕэ.
СУОППАР
Түүлгэ бэйэҥ суоппардаан иһэр эбэтэр ким эмэ суоппар буолбут буоллаҕына эппиэттээх дьыалаҕын бэйэҥ баһылаан салайа сылдьарыҥ табыллыаҕа.
СУОРҔАН
Суорҕанынан сапта сытар киһиэхэ көмөлөһүү, тирэх буолуу наада буолар; суорҕаны бүрүнэн сырыттахха, мөлтөхпүн, ыалдьабын диэн санаа кыайан хаалбатын бэлиэтэ; саҥа, үчүгэй суорҕан көһүннэҕинэ, үөрүү буолуон сөп.
СУРУЙУУ
Түүлгэр кинигэҕин суруйан бүтэрбит буоллаххына, ситиһии дьэ кэлиэн сөп.
СУРУК
Сурук кэллэҕинэ, кэтэспит киһигиттэн үчүгэй солун кэлиэ.
СУРУНААЛ
Түүлгэ сурунаал көстүүтэ, дьиэҥ иһигэр кэлэн иһэр уларыйыылары, миэбэл атыылаһыыны дуу, өрөмүөн буоларын дуу түстүүр.
СУУЛЛУУ
Түүлгэ сууллан түстэххэ - ночоот буолуо; бэйэтэ кыаммакка сууллан түһэр киһи - мөлтөөбүт киһи, баҕар ыалдьыан сөп; сууллан баран өрүһүнэн тура түстэххэ, өр күүппүт ситиһииҥ дьэ кэлиэҕэ.
СУУМКА
Аһаҕас суумка көһүннэҕинэ, кыра сүтүк эбэтэр уоруу буолуо.
СУУНУУ
Тааска суунуу буоллаҕына, тугу эрэ толоруох буолбуккуттан босхолонуу бэлиэтэ; түһээн сууна тураргын көрдөххүнэ, бэйэҥ олоххор элбэх тапталлаахтаргынан киэҥ туттуоҕуҥ.
СҮГЭ
Түүлгэ сүгэни көрдөххүнэ, сөпсөспөт быһыы, иирсээн буоларын бэлиэтэ; бэйэҥ сүгэлээх буоллаххына, олоххун бэйэҥ эрэ кыаххынан оҥостуоҥ; дьоннор сүгэлээхтэрин көрдөххүнэ, доҕотторгун кытта үйэҥ тухары бииргэ сылдьыаҕыҥ.
Илиигэр сүгэ тута сылдьар буоллаххына, дьолуҥ-соргуҥ барыта бэйэҥ илиигэр баар буолуо; сүгэ уга алдьанан көһүннэҕинэ, ыарыы эбэтэр атын туох эмэ мэһэйдээн үлэ-хамнас атахтаныыта буолуоҕа.
З. Фрейд быһаарыытынан эр киһиэхэ улахан сүгэ уга көстүүтэ эбэтэр оннукка маарынныыр тэриллэр, этин-сиинин кыаҕа-күүһэ эбиллиитин бэлиэтииллэр.
СҮҮЙҮҮ
Туохха эрэ сүүйбүт сүүйүүгүн ааҕар тугу туттаргын толкуйдуур буоллаххына, улахан ночоокко, ороскуокка түһүөххүн сөп.
СҮӨГЭЙ
Сүөгэй иирдэр - үчүгэйгэ, баайга; сүөгэйи сиэһин баҕа санаа туолуутугар.
СҮӨҺҮ
Күөх хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэри көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ; элбэх сүөһүнү көрүү - ардах, хаар бэлиэтэ. Элбэх ынах сүөһүлэр баран иһэллэрин көрдөххө, баайыҥ эбиллэн барыыта саҕаланыа эбэтэр уһун ардах кэлиэҕэ; баар-суох ынаххытын хара бэкир дьон өлөрдөхтөрүнэ, ытыктыыр киһигитин ыарыы илдьэ барыан сөп.
СҮӨҺҮ СААҔА Түһээн саахха түһүү, сааҕынан сыбаныы - дьолго, баайга, барыс киириитигэр көстөллөр. Түүл маннык бэлиэлэрэ ордук тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоннорго элбэхтик көстөллөр уонна үүнээйи хомуура үчүгэй буолан барыс киириитин түстүүллэр.
СҮТЭРИИ
Түһээтэххэ туох эмэ сүттэҕинэ, үлэҕэ-хамнаска соһуччу мэһэй көрсүөн сөп; тугу эмэ сүтэрэн кэбиһии, ыарыһах киһиэхэ аһары ку һаҕан түүл буолуон сөп.
СҮҮРҮҮ
Түүлгэр соҕотоҕун сүүрдэххинэ, талыллыбыт ыйааҕын бэлиэтэ, үөһээ диэки, билии диэки ыттан баран иһиэҕин; атын дьону кытта сүүрдэххинэ, сотору дьыалаҥ көнөн барыа, онтон сүүрэн куоттаххына-үлэҕэр үөһээ тахсыаҥ. Түһээн түргэнник сүүрдэххинэ, үлэ-түбүк элбиэҕэ эбэтэр күүс-уох эбиллиэҕэ.
СҮҮТҮК
Түүлгэ сүүтүгү сүтэрэн кэбиһии, санаарҕабыл уонна тиийиммэт буолуу бэлиэтэ.
СЫБАХ
Саҥа сыбаҕы сыбааһын - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга.
СЫГЫННЬАХ
Эмискэ сыгынньах сылдьар буолан хаалан баран кыбыһыннаххына, уоскуйуу кэлиэҕэ, өр санаарҕыы сылдьыбытыҥ суох буолуо; бэйэҥ сы¬гынньаххын көрүү - дьадайыы, ыалдьыы бэлиэтэ эбэтэр сөбүлээбэт балаһыанньаҕар түбэһиэххэ сөп; билбэт киһиҥ сы-гынньаҕын көрүү – соһуйууга; билэр киһиҥ сыгынньаҕын көрдөххүнэ, сотору киһиҥ дьоҥҥо ылар сыанабыла намтыаҕа, күлүүгэ барыан сөп эбэтэр бэйэтигэр сыһыаннаах туох эмэ кистэлэҥэ арыллыаҕа.
Түүлгэр сыгынньах дьахтары көрдөххүнэ, бэйэҥ баҕа санааларыҥ туолуохтара суоҕа.
СЫМЫЫТ
Сиикэй сымыыты алҕас алдьаттаххына, дьиэлээхтэргин кытта этиһии, өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ.
СЫТ
Табаах сыта, буруота кэлэр - көмүскэл баар буолуо.
СЫТАР
Түүлгэ кэргэҥҥинээн бииргэ сытар буоллахха, соһуччу туох эмэ түбэлтэ буолан, быстах аймалҕан тахсан ааһыаҕа; түһээн сытыы - мөлтөөһүн, сылайыы бэлиэтэ.
Түүлгэ билэр киһиҥ сытан кэбиһэр буоллаҕына, улаханнык ыалдьыан сөп.
СЫТТЫК
Түүлгэ сыттык көстүүтэ, сынньалаҥ кэм кэлэн иһэрин бэлиэтэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн бу сынньалаҥ тутулуктанар.
СЫЫҤК
Көһүннэҕинэ, сымыйа тыл-өс тарҕаныа; ким эрэ сирэйгэр сыыҥын бистэҕинэ, урукку иэстээх киһиҥ улаханнык сөбүлээбэт буола-буола иэһин төннөрүө эрээри, ким эмэ көмөтүнэн биэриэҕэ.
СЫЫР
Түүлгэ сыыр үрдүгэр тахсыы – ситиһии бэлиэтэ.
Т
ТААС
Дьоннору тааһынан быраҕар буоллаххына, кинилэр тустарынан куһаҕаннык саныыгын; эйигин тааһынан бырахтахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этэллэр.
ТАБА
Табалаах киһи тиийэн кэлэрин көрдөххүнэ, булдуҥ табыллыа; табаны көрдөххүнэ, халлаан тымныйыа.
ТАБААХ
Булчукка түһээтэххинэ табаах биэрэхтэринэ - бултуйуон сөп; табаах тартаххына - доруобай буолуоҥ; түүлгэ табаах тарда сылдьар буоллаххына, кыра быстах дьыалаҕа быһаарыыны булаары гыммытыҥ бэлиэтэ; табаах уматтан тардан бардаххына, ханнык эрэ саҥа дьыаланы саҕалаары гынаҕын.
ТАБЛЕТКА
Түүлгэ таблетканы көрдөххө, кыра буолан баран олус наадалаах дьыалаҕа ситиһии буолуон сөп.
ТАЙАХ МАС
Түһээн тайах маска өйөннөххүнэ - дэҥнэнии, ыарыы булуо; сиргэ сытарын көрдөххө - кыра, быстах мэһэйдэр көрсөллөр; кырбаатахтары¬на - ночооттор тахсыахтара; бэйэҥ кими эмэ кырбаатаххына, сыыһа туттуу кэнниттэн өйдөнүөҥ.
Тайах маһынан охсуһар буоллаххына, сотору эн толкуйдаргын урут сөбүлээбэт үчүс дьоннор ылынар буолуохтара.
ТАҤАС
Саҥа таҥаһы көрүү – ыарыыга, санаарҕабылга ылларыыга; хааннаах таҥаһы көрүү - дэҥ-оһол, куһаҕан быһыы буолуон сөп. Таҥаһыҥ дьөлөҕөстөөх буоллаҕына, элбэх иэскэ киириэҥ: түүлгэ таҥас сууйдахха - ыарыы эбэтэр хомолто буо¬луо.
ТАҤНЫЫ
Хос-хос таҥныы - санаа-оноо элбээһинигэр тиэрдэр.
ТАПОЧKА
Дьиэҕэ кэтэр тапочка көһүннэҕинэ, атын дьонтон тутулуктаах буолуу кэлиэн сөп; булан аҕаллахха атын киһини бэйэҕиттэн тутулуктаах буолууга киллэрэ сатааһын баҕар кыаллыан сөп.
ТАПТАЛ
Түүлгэр тапталлааххын кытта таптастаххына, чугастааҕы кэмҥэ баҕа санааҥ туолуоҕа, барыҥ-барыта табыллыаҕа.
ТАРААНЫЫ
Баттаххын тараанар буоллаххына, доруобуйаҥ уонна үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй туруктаах буолуохтара.
ТАРАКААН
Түүлгэ таракааннары көрдөххө - харчы баар буолуо; аһары элбэх таракааннар мэһэйдээтэхтэринэ, эн тускунан соччото суохтук этэл-лэр.
ТАҺАҔАС
Түүлгэр таһаҕас сүгэ сылдьар буоллаххына, уһун дьоллоох олохтоох буолуоҥ; таһаҕаһы көтөҕөн кыайдаххына, ыарахан үлэни кыайыаҥ; атын киһи таһаҕас сүгэ сылдьарын көрдөххүнэ, эйиэхэ эрэй, үлэ эбиллиэ.
Түүлгэ таһаҕаһы илдьэ иһэн ыарырҕатар буоллаххына, үлэҕин кыайымаары гынаҕын дуу эбэтэр доруобуйаҥ мөлтөөн эрэрэ дуу буолуон сөп.
ТАХСАН КИИРЭР СИР
Түһээн көрдүүр буоллахха, тиийиммэт буолууттан тахса сатааһын эбэтэр ис адаарыйыыта буолуон сөп; көрдөххө - санаарҕабыл, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо: түстэххэ - барыс киириэ; онно-манна тахсан киирдэххэ, ночоот буолуо.
ТЕЛЕФОН
Түүлгэ телефону көрөн, звоноктуур тыаһын иһиттэххэ, кэлэн иһэр көрсүһүү бэйэҥ санаабыккынааҕар ордук улахан суолталаах буолуоҕа.
ТЕЛОГРЕЙКА
Тоҥон телогрейканы ылан кэттэххинэ, сотору буолан баран харчы кэлиэн сөп.
ТЕПЛИЦА
Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх теплица көһүннэҕинэ, уруккуттан соччо сөбүлээбэт дьоҥҥун кытта эйэлэһии, иллэһии буолаары гыммытын бэлиэтэ.
ТЕХНИКА
Ханнык эрэ техниканы көрө сатаан туохха аналлааҕын быһаара сатаатаххына, сотору ханнык эмэ үлэни толкуйдаан булуоҥ эрээри онтон улахан туһа тахсыа суоҕа.
ТИГЭЭЙИ
Түүлгэ тигээйини көрдөххүнэ, эйиэхэ үчүгэйи баҕарбат дьоннор арааһы этэллэрин истиэҕиҥ; тигээйини өлөрүү эбэтэр үүрүү, ити дьонноргор кыаттарбаккын көрдөрөр.
ТИИС
Түүлгэ хааннаах тиис түстэҕинэ -чугас аймах өлөр; хаана суох тиис түстэҕинэ - ыраах аймах өлүөҕэ эбэтэр чугас дьонноргун кытта сыһыан мөлтүөҕэ; үөһээ тииһиҥ түстэҕинэ - бэйэҕиттэн аҕа саастаах киһи өлүөн сөп.
Тиистэриҥ куһаҕаннарын көрүү - ыарыыга; тииһи тууруу - сөбүлээбэт киһигин кытта арахсыы бэлиэтэ; тииһи ылан көрөн баран оннугар уктахха, кэргэниҥ аймахтарыгар куһаҕан быһыы тахсыан сөп.
Тиистэри саҥа оҥотторуу буоллаҕына, олох көнөн барыаҕа; билэр киһиҥ тимир тиистэрдээҕин көрдөххө, ол киһи тулалыыр дьонуттан ордук сананар буолан эрэрин эбэтэр атыттартан туох эрэ биллэр уратыланан иһэрин бэлиэтэ; үчүгэй, маҕан тиистэрдээх буоллахха, бары дьыала барыта тупсан барыаҕа, баҕа санаа туолуута буолуо.
ТИИТ
Түүлгэ күөх, үүнэн турар тииттэри моонньоон куурдаары гыммыттарын көрүү киһи атын дьоҥҥо эрэлин сүтэриитигэр эбэтэр куһаҕан санаалара мунньустууларыгар көстөр; түүлгэ тиит эбэтэр бэрэбинэ тостуута, киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр бэлиэ.
Күөх, үүнэн турар тииттэр - үөрүү, дьол бэлиэлэрэ; улахан тииккэ ыттыы – ситиһии, кыайыы бэлиэтэ; тыаҕа тиит охтор буоллаҕына, хомолто, куһаҕан быһыы буолуо; кураанах, хаппыт тииттэри көрдөххө, эрэй, үлэ эбиллиэ, дьону кытта сыһыаҥҥа ситэ өйдөспөт буолуу үөскүөҕэ. Дьиэ таһыгар тиит охтон сытара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо.
Түүлгэр тиити охтордоххуна, омуннураҥҥын аһары түһүөлээн бэйэҕэр куһаҕаны оҥостуоххун сөп.
ТИМИР
Тимиртэн оҥоһуктары көрдөххүнэ, үлэҥ – хамнаһыҥ сыаналаныа; дьэбиннээх тимирдэри көрүү кэнниттэн санаарҕабыл, ыарахан санаалар киириэхтэрэ.
ТИМИРИИ
Түүлгэ ким эмэ тимирэн хаалбыт буоллаҕына, үөрүү, баҕа санаа туолуута буолуо; ким эмэ тимирэрин көрдөххө - үөрүү буолуо.
ТИРИИ
Тирииттэн тигиллибит таҥастары, кууркалары көрдөххө, эргиэн эҥин табыллыаҕа; хара тирии таҥастаах дьону көрүү, туспа санаалаах, өйдөспөт дьоҥҥун кытта көрсүһүүгэ көстөр.
ТИРЭЭПКЭ
Таҥас тирээпкэни көрдөххө, элбэх быстах ороскуоттар улахан суолтата суох буолуохтарын сөп.
ТОБУК
Тобукка баас таҕыстаҕына, үлэҕэ сыһыан мөлтүөҕэ эбэтэр олоххо түбүктэр элбиэхтэрэ.
ТОҔУУ
Тугу эмэ тохтоххуна – этиһии, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэ.
ТОЙОН
Түүлгэр билэр киһиҥ тойон буолбут буоллаҕына, кырдьык сотору кэминэн үлэтигэр өрө тахсыаҕа.
ТОҺОҔО
Тоһоҕону саайыы, таба быһаарыыны булбутуҥ бэлиэтэ.
ТӨБӨ
Киһи төбөтө өрүскэ устан барара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо; быстыбыт төбөнү тута сылдьар буоллаххына, сөптөөх этиини ылыммакка дьыалаларыҥ сүгүн табыллыбакка эрэйдиэхтэрэ.
ТӨЛӨБҮР
Туохха эмэ харчы төлүүр буоллахха, соһуччу тугу эмэ атыылаһар кыах баар буолуон сөп.
ТӨҤҮРГЭС
Төҥүргэһи түөрүү - эрэйтэн босхолонуу бэлиэтэ; түһээн улахан төҥүргэһи көрдөххө, иннигэр тумнуллубат улахан мэһэй баарын бэлиэтэ.
ТӨРӨӨБҮТ КҮН
Түүлгэ бэйэ төрөөбүт күнүн бырааһынньыктааһын көһүннэҕинэ, санаабыт санааҥ туолуоҕа, уһуннук дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ; атын киһи төрөөбүт күнүгэр сырыттахха, ол киһилиин биир тылы булар уустугуруо.
ТӨРӨППҮТТЭР
Түүлгэ тыыннаах төрөппүттэр үчүгэй көрүҥнээх көстүүлэрэ, үөрүүнү, үчүгэйи түстүүр; төрөппүттэр хара таҥастаах буоллахтарына, олоххор ханнык да үөрүү-көтүү чугастааҕы кэмҥэ суох буолуо; са¬наарҕаабыт, куһаҕан көрүҥнээх көһүннэхтэринэ, бары дьыалаларгар, дьиэҕэр-уоккар табыллыбат буолуу кэлиэн сөп.
ТУМАН
Түһээн тумаҥҥа мунан хааллаххына, үлэҕэр сыыһа-халты туттуулар улахан ночоокко түһэриэхтэрэ.
ТУОРАТЫЫ
Түүлгэр эйигин туоратар, аахайбат буоллахтарына, доҕотторгуттан арахсыаххын эбэтэр тугу да күттүөннээҕи оҥорбоккуттан санааргыах¬хын сөп.
ТУРААХ
Тураах маска олорор буоллаҕына, куһаҕан солун кэлиэ; көтө сылдьар уонна дааҕыргыыр буоллаҕына, куһаҕан быһыы буолуоҕа эбэтэр ким эрэ өлүөҕэ.
ТУСТУУ
Түүлгэ тустан хоттордоххо - ыарыы булуо; тустан кыайдаххына - үчүгэй буолуоҥ, үтүөрүөҥ; дьон туста дуу, охсуһа дуу сылдьалларын көрдөххүнэ, ыалдьыт кэлиэ. Бу ыалдьыттан эн үлэҥ-хамнаһыҥ быһаччы тутулуктаах буолан, соччо сөбүлээбэт эрээри үөрэ-көтө көрсүһүү буолуоҕа, ол эрээри өйгүт-санааҕыт биир буолуо суоҕа.
ТУТУУ
Саҥа дьиэни туттуу, оҥостуу – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ.
ТУУС
Түүлгэ тууһу сиэһин буоллаҕына, бэйэҥ сатаабаккыттан ыарахан кэмнэр кэлэллэрин оҥостуоҥ; туус тоҕуннаҕына – тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскүөҕэ.
ТҮМҮК
Түһээн быа түмүктэрин баайдаххына, бэйэҥ дьыалаларгын бэйэҥ быһаараргын сөбүлүүгүн.
ТҮННҮК
Түннүгүнэн киирии - туох эрэ чиэһинэйэ суох быһыыны оҥорууга кыттыһыы: түннүгүнэн көрдөххүнэ, солуннары истиэҕиҥ.
Таһырдьаттан түннүгүнэн дьон көрөр буоллахтарына, эн тускунан араас кэпсэтии тыл-өс буолуоҕа; олорор дьиэ түннүгэ алдьаныыта, ыал олоҕун сорох түгэннэрэ ыалларыгар биллиилэригэр көстөр; түннүктэн сууллар киһи көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ эбэтэр билсэр киһилиин арахсыы буолуон сөп.
Түннүгүнэн көрдөххө өлбүт киһи төбөтө сытар уонна онно бэйэ сылдьар буоллаҕына, аймахтарыгар туох эрэ ыарахан быһыы буолуон эбэтэр санаарҕабыл кэлиэн сөп.
ТҮҺҮҮ
Үөһээттэн сууллан түһүү, тугу эмэ сүтэрии бэлиэтэ эбэтэр санаа түһүүтэ буолуон сөп: уһуктаах таастардаах хайаттан төкүнүйэн түһүү - дэҥ-оһол эчэйии бэлиэтэ.
ТҮҮ
Түүлгэ киһи этигэр түү үүнэн хаалыыта эр киһи уонна дьахтар өйдөрүгэр-санааларыгар тус-туспа өйдөбүлү биэрэллэр. Эр дьоҥҥо сорох миэстэлэригэр түү үүнэн хаалбыта эттэрэ-сиинэрэ ордук тупсубутун, күүһүрбүтүн бэлиэтиир буоллаҕына дьахталларга санаарҕабылы үөскэтэллэр.
ТЫА
Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх күөх тыа, үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин көрдөрөр; үрдүк улахан тииккэ үөһээ ытыннаххына, үлэҕэр ситиһии кэлиэҕэ; умайбыт, куһаҕан көрүҥнээх тыа көстүүтэ дьону кытта сыһыан мөлтөөһүнүгэр, уопсай тылы булуу уустугуруутугар көстөр эбэтэр үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөн барыа диэн сабаҕаланар.
Түһээтэххэ үүнэн турар тыа куһаҕан көрүҥнэнэн көстүүтэ үлэ-хамнас дьыалата улаханнык мөлтөөһүнүгэр көстөр. Kуурбут-хаппыт тыа көһүннэҕинэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ бииргэ үлэлиир дьоҥҥун кытта тапсыбаккыттан улаханнык атахтаныан сөп; алдьаммыт, охтубут тиит көстүүтэ өлүү-сүтүү буолаары гыммытын бэлиэтэ; хаппыт-куурбут тиит көстүүтэ соҕотох туран хаалбыт киһини эмиэ бэлиэтиэн сөп.
ТЫАЛ
Чуумпу сылаас тыал - санаа табыллыытыгар: күүстээх тыал түстэҕинэ - үлэ-хамнас атахтанар; кэннигиттэн тыал үрдэҕинэ, үлэ-хамнас үчүгэй өттүгэр уларыйыыта буолуоҕа.
ТЫАС
Араас тыл сүрэ. Түүлгэ саа тыаһа иһилиннэҕинэ, кэтэһэр сонуҥҥун истиэҕиҥ.
ТЫЙМЫЫТ
Көрдөххүнэ - харчылаах буолуоҥ.
ТЫЛ
Түүлгэр айаҕын иһигэр тылыҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, элбэх саҥаҕынан дьоннору эрэйдиэҕиҥ.
ТЫҤЫРАХ
Түүлгэ алдьаммыт тыҥырах дьыала ситэ табыллыбатыгар эбэтэр ыалдьыыга көстөр; алдьаммыт тыҥыраҕы эмтээтэххэ, баайдахха табыллымаары гыммыт дьыала дьэ табыллыаҕа, өйдөһүү буолуоҕа.
Kирдээх тыҥырах көстүүтэ таба сыаналаабат буолууттан сыыһа-халты туттууга көстүөн сөп.
ТЫЫ
Түүлгэ тыынан устан кытыыга этэҥҥэ тигистэххинэ, олоҕуҥ эрэллээх, ситиһиилээх буолуо; тыыга иккиэ буоллаххытына, эйэлээх кэргэнниилэр буолуоххут.
ТЭЛЛЭЙ
Тэллэйи хомуйдахха, барыс киирэригэр олус ууруллуо; тэллэйи сиэтэххэ быстах ыарыы булуон сөп.
ТЭРИЭЛКЭ
Кураанах тэриэлкэ көһүннэҕинэ, дьиэ иһигэр санаарҕабыл киириэ, баҕа санаа туолумуон сөп.
У
УЙА
Уйатыгар олорор көтөрү көрдөххө - үөрүү буолуо; көтөр уйатын алдьаттахха, дьиэҕэр аймалҕан кэтэһэр.
УЛЛУҤАХ
Саппыкы эбэтэр бачыыҥка уллуҥаҕа көһүннэҕинэ, барыга-бары сэрэх¬тээхтик сыһыаннаһа сылдьыахха.
УМУҺАХ
Киһи умуһаҕын хаһа сылдьар буоллаххына, тиийиммэттик, кыараҕастык олороруҥ бэлиэтэ; хаһыллыбыт киһи умуһаҕын көрдөххө, аймаҕыҥ эбэтэр билэр киһиҥ өлүөҕэ эбэтэр эрэй, санаарҕабыл кэлиэҕэ.
Түүлгэ умуһахха түһэ сыһыы буоллаҕына, урукку билсиилээхтэрин эбэтэр аймахтарын сыыһаларыттан тэмтэрийэ сыһан баран өрүһүнүөххүн сөп.
УҤУУ
Түһээн уҥан хааллаххына, өр күүппүт куттанар санааларгыттан дьэ босхолонуоҕуҥ эбэтэр чугас аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыаҕа эбэтэр куһаҕан сонуннары истиэххин сөп.
УРУЙ
Уруйдааһын, айхаллааһын буоллаҕына, ночоот буолуо.
УСТУУ
Туох эмэ кыра тэрилинэн устар буоллаххына, баҕа санааҕын толоруоххун кыаҕын тиийбэт буолан хомойоҕун.
Чуумпу уунан устуу, эйэлээх, холку олоҕу түстүүр.
УҺАНЫЫ
Уһанар дьиэ - дьоллоох дьиэ; уһанар тэриллэри көрдөххө, түбүктээх үлэ көстүө.
УТАТЫЫ
Утатаҥҥын, утаххын ыраас уунан ханнардаххына – дуоһуйуу буолуо.
УТУЙУУ
Түүлгэ утуйуу - мөлтөөһүн, ыалдьыы бэлиэтэ.
УУ
Түүлгэ ууну көрдөххө - былыттаах күн үүнүө; уу суох буолута көһүннэҕинэ, ыраас күннэр буолуохтара.
Эргийэ турар ууга түспүт киһи көһүннэҕинэ, өйдөспөт буолууттан дьыалаларыҥ мөлтүөхтэрин, эн тускунан саарбахтык этиэхтэрин сөп; сүүрүктээх ууга турдаххына эбэтэр сөтүөлээтэххинэ - доруобай буолуоҥ; уста турар ууну туораан таҕыстаххына - санааҕын ситиһиэҥ.
Ыраас, сүүрүктээх ууну көрдөххүнэ, кэлэн иһэр кэмиҥ эрэллээх, дьоллоох буолуо; дьалкытан ууну тохтоххо, санаа түһүүтэ, хос-хос үлэлэр буолуохтара; түүлгэ дьону уунан ыһар буоллаххына, эн өйгүн-санааҕын итэҕэйэр дьон элбиэхтэрэ.
Түүлгэ уу суох сириттэн тохтор буоллаҕына, туох эмэ куһаҕан быһыы эбэтэр өлүү буолуоҕа; тымныы ууну истэххинэ, өй-санаа уоскуйуута кэлиэ, доруобай буолуоҕуҥ; иһэр уу кирдээх эбэтэр сылаас буоллаҕына, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуон сөп; түүлгэ ууну кэһии - ардах, хаар бэлиэтэ.
Муоста анныттан уу тоҕуннаҕына, ким эмэ куһаҕаннык саныаҕа, үчүгэйи баҕарбаты көрдөрөр бэлиэ.
Түүлгэ хонууну ыраас уу ыллаҕына, төһө да ыарырҕатан, кыайымаары гынным дуу дии санаатаргын даҕаны сыалгын ситиһиэххин сөп. Сөп соҕус дохуоттаах буолуоххун син.
Ууга харбааһын, улаханнык эрэйдэнэн ыараханы, эрэйи этэҥҥэ туорааһыны көрдөрөр. Харбыы сылдьааччыны бэйэҥ көрөр буоллаххына, ыараханы дьулуурдаахтык туорааһыны бэлиэтиир.
Олоххо, өйгө-санааҕа уларыйыылар кэлиилэригэр түүлгэ уу ылыыта көстүөн сөп. Бу уларыйыылар төһө күүстээх буолуулара уу кэлиитэ хайдаҕыттан тутулуктанар.
Kиһи түүлүгэр кирдээх, сытыйбыт, көҕөрбүт уу санаа түһүүтүгэр, өй-санаа мөлтөөһүнүгэр көстөр.
Уу түннүккэ диэри дэбиличчи ылан аастаҕына өр санаарҕыы сылдьыбыт дьыала дьэ табыллар суолга киириэҕэ, санаарҕабыл ааһыаҕа.
УО
УОЙУУ
Уойбут-топпут, тупсубут киһи – ыарыһах киһи.
УОЛ
Түһээн кыра уолу көрдөххүнэ – кэмсинэҕин. Ханнык эрэ дьыалаҕар ситэтэ суох, кыра оҕолуу быһаарыныыны ылынаары гыммыккын бэлиэтиир.
УОРУЙАХ
Түүлгэр эйигиттэн уорбут буоллахтарына, соһуччу солуннары ис-тиэҕиҥ; бэйэҥ уоруйах буоллаххына, искэр сөбүлээбэт дьыалаҕын оҥороору гынаҕын, баҕар кыра барыс киириэн сөп; түүлгэр уоруйаҕы көрдөххүнэ, быстах дьыалаҕын ситиһии дьэ буолуон сөп.
УОТ
Улахан уот умайыыта - күүстээх тыл-өс тарҕаныыта; уоту умуруоруу - тыл-өс мөлтөөһүнэ, хаптайыыта. Түүлгэ отуу уота умуллан хаалыыта олус итэҕэйэ, эрэнэ санаабыт дьыала табыллыбатыгар эбэтэр олох суола бүтүүтүгэр көстүөн сөп.
УОТТАР
Халлааҥҥа көтө сылдьар уоттары ким эрэ ытыалаан суулларан түһэрэрин көрдөххө, иннигэр көһүтэр дьиксиниилээх түгэннэри аһарыаҕыҥ.
Ү
ҮЛЭ
Түһээн үлэҕэр үлэлии сылдьар буоллаххына, тэрилтэҥ үлэтэ - хамнаһа атахтанарын бэлиэтэ эбэтэр сүрэҕиҥ үлэтэ мөлтүөҕэ; үлэлии сылдьар дьону көрдөххүнэ, оҥоруохтаах үлэҥ хойутаан да буоллар та¬быллыан сөп.
ҮҤКҮҮ
Түүлгэр үҥкүү тыла эттэххинэ, чугас аймахтаргыттан өлүү- сүтүү тахсыа; үҥкүү – киһи өлүүтүгэр: күөх хонууга элбэх буолан "Ленка¬-енка" курдук үҥкүүнү үҥкүүлээһин буоллаҕына, баҕа санаа туолуута, доҕотторгун кытта биир санаалаах буолуоҕуҥ; үҥкүүлүү сылдьар дьон көстүүлэрэ, хомолтолоох дьыала элбэх киһини хаарыйарын бэлиэтэ, ханнык эмэ уларыйыылар буолуохтара.
ҮС МУННУК
Түүлгэ ханнык эрэ үс муннуктааҕы көрдөххө, кыра да буоллар ситиһии, үөрүү, дьол буолуо.
ҮРҮТ
Үрүтү көрдөххө - сэрэхтээх буолуохха наада; дьиэ үрдэ сууллуута, улахан кутталга көстөр бэлиэ; дьиэ үрдүттэн обуой хастанан түһүүтэ, ордук санааччылар баар буолууларын биллэрэр, дьону кытта сыһыаны тупсарарга ыҥырар көстүү буолар.
Дьиэ үрдүгэр эбэтэр туох эмэ үөһээ тахсыы – ситиһии бэлиэтэ.
ҮРҮҮМКЭ
Толору үрүүмкэни көрдөххүнэ, барыс киириэ эбэтэр санааҥ туолуо; кураанах үрүүмкэ - ночоот дуу, сүтүк дуу буолуо; үрүүмкэ алдьаныыта - үөрүүгэ; улахан курустаал үрүүмкэ көстүүтэ, аатыҥ-сураҕыҥ киэҥник тарҕанарын бэлиэтэ.
ҮТҮЛҮК
Түүлгэ үтүлүк кэтэрдэ сатааһын, тугу эмэ ситиһэргэ үөрэтии бэлиэтэ; кэтэ сылдьар буоллаххына, дьулуурдаах буолаҥҥын баҕа санааҕын ситиһиэҕиҥ.
ҮҮН
Акка үүнү кэтэрдэ сатааһаххына, бэйэҥ көрүүлэргин атын соччо сөбүлээбэт киһиэхэ иҥэрэ сатааһыныҥ көстүүтэ буолуон сөп. ¬үн көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, оҥоро сатыыр дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо.
ҮҮНЭЭЙИ
Дьиэҥ таһыгар күөх үүнээйи эбэтэр мастар үүнэн тураллара, эйиэхэ билиини-көрүүнү, баай-талым олоҕу түстүүр. Ханнык эрэ күөх үүнээйини көрдөххүнэ, түбүктээх үлэ кэнниттэн дуоһуйуу кэлиэҕэ.
ҮҮТ
Түһээн кимнээххэ эрэ үүттэн оҥоһуллубут туох эрэ маҕаны сиэтэххинэ, ол дьоннор сүөһүлэрэ өлүө; элбэх үүтү көрүү - баай буолууга; үүтү иһии - доруобай буолууга; үүт тоҕуннаҕына, ол-бу кыра ночооттор тахсыахтара.
Аһыйбыт үүтү, суораты истэххинэ, билэр дьонноруҥ эрэйдэнэллэриттэн санааргыырыҥ бэлиэтэ эбэтэр кинилэри кытта өйдөспөт буолууга көстөр; үүт иһэр буоллаххына, доруобуйаҥ көнөн барыа эбэтэр ким эмэ сабыдыалыгар кыайан тахсыбат гына киириэххин сөп.
ҮӨ
ҮӨН
Ытыскар үөн тахсыбыт буоллаҕына - байан барыаҥ; төбөҕөр эмискэ үөн тахсыбыт буоллаҕына, өй-санаа эбиллиэн эбэтэр баай буолуоххун сөп.
ҮӨР
Үөр саҥатын истии - солуҥҥа.
ҮӨРҮҮ
Түүлгэр күлэн-салан үөрдэххинэ - хомолто кэлиэ; үөрдүм дии са-наатаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа.
ҮӨРЭНИИ
Түһээн үөрэнэ сылдьар буоллаххына, эн чугас истиҥ доҕоттордооххун.
Ф
ФОНАРЬ
Илиигэ тутуллар электрическэй фонаригынан сырдатыы - ханнык эмэ соһуччу түгэннэр буолуохтарын сөп эбэтэр кыра, быстах дьыаланы ситиһии буолуон сөп.
ФОКУС
Түһээн ханнык эмэ фокуһу көрдөрөр эбэтэр ким эрэ көрдөрөрүн көрөр буоллаххына, куһаҕан балаһыанньаҕа түбэһэн бараҥҥын, бары күүскүн, кыаххын түмэҥҥин, улахан эрэйинэн аһарыаххын сөп.
Х
ХААЙЫЫ
Түһээн хаайыыга олорор дьону көрдөххө, эн бэйэҥ итэҕэйэр дьонноргор ылыахтаах бырааптарын биэрэргэ дьулуһаҕын. Хаайыыга киирэртэн быыһаныы буолуута, барыс киирэр үлэтигэр кыттыһаргын көрдөрөр.
ХААЛТЫС
Хаалтыс бааммыккын көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыбакка тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ.
ХААЛЫЫ
Эккирэтэ, сүүрэ сатаан баран, автобустан хаалан хаалыы буоллаҕына, санааҕын уурбут дьыалаҕын атын кыайбат биричиинэлэриҥ мэһэйдээннэр, кыайан ситиспэккэ хаалыаҕыҥ.
ХААМЫЫ
Сөбүлүүр сирин устун сатыы хаамыы, дуоһуйууну, уоскуйууну түстүүр; хараҥа тыа, хараҥа хонуу устун хаамыы, эрэй, үлэ элбииригэр.
ХААН
Түүлгэ хааны көрдөххүнэ, хаан аймахтарыҥ кэлэллэр; илииҥ хааннаах буоллаҕына, ханнык эрэ куттал суоһуурун, сэрэнэ сылдьар наадалааҕын өйдөтөр; хаан тохторун көрдөххүнэ, аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыан сөп эбэтэр кинилэр тустарыгар санааҕа-онооҕо түһүү буолуоҕа. Хааннаах таҥаһы көрдөххө, сороҕор улаханнык сыыһа туттуу эбэтэр куһаҕан сурах да буолуон сөп.
ХААР
Ыраас хаардаах хонууну, халдьаайыны көрдөххө, үчүгэй сонуннары истиэҕиҥ эбэтэр баҕа санааҥ туолуоҕа; ыраас, сырдык хаар устун хаамтахха, санаа туолуута, үөрүү буолуон сөп.
ХААРТЫ
Хаарты оонньооччулары көрөр буоллаххына, ким эрэ албыныгар киирэн биэрэҥҥин ночоокко түһүөххүн сөп; хаарты оонньооччулары көрдөххө, хомойуу, албыннатан ночоокко түһүү буолуон сөп.
ХААРТЫСКА
Түүлгэ хаартыска көһүннэҕинэ, урукку доҕотторгун кытта көрсүһэн ааспыты ахта санааһын буолуоҕа.
ХААһЫ
Түһээн хааһы сиэбит киһи - санаата туолбат.
ХААТЫҤКА
Түүлгэ хаатыҥка көһүннэҕинэ, чугас киһигин кытта эн буруйгунан тахсыбыт иирсээн этэҥҥэ ааһыаҕа.
ХАЙА
Хайаны дабайан тахсыы – ситиһиигэ, дьылы этэҥҥэ туорааһыҥҥа; хайа үрдүгэр сылдьыы - санаа көтөҕүллүүтүгэр, туолуутугар.
ХАЛААТ
Халаат кэттэххэ, өтөр үтүөрбэт ыарыы булуоҕа.
ХАЛДЬААЙЫ
Түһээн халдьаайы үрдүгэр тахсыы туох эмэ ситиһии бэлиэтэ буолар; халдьаайы анныгар турдахха, ханнык эмэ улахан мэһэйдэр баҕа санаа туолуутун мэһэйдиэхтэрэ.
ХАЛЛААН
Түүлгэ халлаанынан көтө сылдьыы – ситиһиигэ, санаа туолуутугар; ыраас, сырдык халлааны көрүү - дьолго.
ХАЛТАРЫЙЫЫ
Түһээн ханааба устун халтарыйан аллараа диэки түһэн иһии буоллаҕына, күһэлтэҕэ киирэн, кыайан уларытар кыах суох буолан, олоҕун куһаҕан, мөлтөөһүн диэки салаллан эрэр буолуон сөп.
ХАПКААН
Көрдөххүнэ, барыта үчүгэй курдук эрээри туох эрэ куттал баара чахчы.
ХАППЫЫСТА
Хаппыыстаны быһыы, хомуйуу буоллаҕына, аһара дэлэмсийэн ыһан-тоҕон, дьадайыы буолаары гыммытын көрдөрөр.
ХАПТАҺЫН
Хаптаһыны эрбээһин, уһаныы – киһи өлүүтүгэр.
ХАРАҤА
Бэйэҕин хараҥаҕа көрдөххүнэ - мөлтөөн-ахсаан барыаҕыҥ; сырдыкка тахсан кэллэххинэ, иннигэр күүтэр ыарахаттары этэҥҥэ мүччү түһүөххүн сөп; түүлгэ хараҥаттан эмискэ куттаныы кэнниттэн, соһуччу быстах кыыһырыы буолан ааһыан сөп.
Хабыс-хараҥаҕа илииҥ иминэн сирдэтэн этэҥҥэ баран иһэр буоллаххына, таба сэрэйэҥҥин сөптөөх суолу булбутуҥ бэлиэтэ буолуон сөп; хараҥаҕа сылдьар буоллахха, туохха түбэспити ситэ сыаналаабат буолуу бэлиэтэ.
ХАРАХ
Уоттаах хараҕынан ким эмэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ, аймахтаргыттан тутулуктаах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар эрэйдиэхтэрэ эбэтэр эйигин туох эрэ дьыалаҕа буруйдуу саныахтара.
Түүлгэ харах кыайан аһыллыбат, көрбөт буолан хаалыыта, ночоокко түһүүгэ эбэтэр мөлтөөһүҥҥэ, күүс-кыах суох буолуутугар, ыалдьыыга көстөр.
ХАРАХ УУТА
Харах уута ыгыллан тахсыыта, алдьархай кэлэн иһэрин бэлиэтэ.
ХАРЧЫ
Кылапаччыгас тимир харчыны көрүү - харах уутугар; харчыны булуу-байыыга; кумааҕы харчыны ааҕар - барыска; түһээтэххинэ кумааҕы харчыны биэрдэхтэринэ, кырдьык харчы кэлиэҕэ; албын харчылар көһүннэхтэринэ, кыаттарыа дии санаабыт дьыалаҥ кыайан табыллыа суоҕа; улахан харчылары көрдөххө, солуннары истии буолуо.
ХАҺЫАТ
Хаһыаты ыллаххына - улахан солуну истиэҕиҥ.
ХАҺЫЫ
Муодарҕатар, соһутар хаһыы - дьонноргуттан көмө кэлиэн сөп; тыаҕа кыыл хаһыытын иһиттэххэ, билэр киһиҥ улаханнык эчэйиэн сөп эбэтэр туох эмэ быһылааҥҥа түбэһиэҕэ.
ХАТ
Түүлгэ эр киһи хат дьахтары көрдөҕүнэ, оҥоро сылдьар үлэтэ кэмигэр ситиһиилээх буолуон сөп эбэтэр олоҕор туох эмэ уларыйыы тахсыаҕа.
ХАТЫЙЫЫ
Хатыйыыттан оҕуннаххына, үлэҕэр соһуччу мэһэй баар буолуо.
ХАТЫҤ
Үүнэн иһэр хатыҥчааны көрдөххө, көһүппэтэх өттүттэн туһалаах дьыала арыллан тахсыаҕа.
ХАТЫЫЛАР
Көрдөххүнэ, кыра, бытархай мөлтөх быһыылары көрсүөҕүҥ, арай олору эрдэ суох гымматаххына олоруҥ улаатан барыахтара.
ХАХХАН
Түүлгэ хаххан көстүүтэ ханнык эрэ сөбүлээбэт, биллибэт күүстэр тулалаабыттарын бэлиэтэ; тугу эмэ бултаабыт хаххан көһүннэҕинэ, үчүгэйэ суох, быстах дьыалалартан босхолонуу буолуо; тыаҕа хаххан хаһыыта иһилиннэҕинэ, куһаҕан сурах иһиллиэ, билэр дьоҥҥор куттал суоһуон сөп.
ХОДУОҺУННЬУК
Түүлгэр ходуоһунньугу көрдөххүнэ, үөрүү, дьол эбиллиэ, дьоллоох буолуоҥ, атын дьон сөбүлүүр буолуохтара.
ХОЛЛОРООН
Ханаабаттан, холлороонтон кыайан тахсыбакка баран иһии буоллаҕына, бэйэ кыаҕынан кыайан уларыппат балаһыанньаҕа киирэн хаалыы бэлиэтэ буолар.
ХОЛУОЧУК
Түһээн холуочуйбут курдук эбэтэр үөрэн чэпчээбит буоллаххына, кыра - быстах дьыалаҥ табыллыаҕа эбэтэр үөрүү буолуоҕа.
ХОМУНУУ
Айаннаары малын хомунар киһи көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр.
ХОМУС
Хомус эбэтэр чуораан тыаһын иһиттэххинэ, туох эмэ дьиктини ис-тиэҕиҥ.
ХОНУУ
Түһээн күөх оттоох хонууну көрдөххө, барыс дуу, үөрүү дуу буолуоҕа; хара буор хонууну көрүү - ыар санааларга, дьадайыыга.
ХОРТУОППУЙ
Хортуоппуйу буһарыы - уоскуйууга, санаа туолуутугар.
ХОРУОП
Түһээтэххинэ хоруоп көһүннэҕинэ, искэр куттана саныырыҥ туох да төрүөтэ суох буолуо.
ХОС
Түннүгэ да аана да суох хоско хааттардаххына, дьоннору кытта сибээһиҥ мөлтүөҕэ, соҕотох сылдьарыҥ элбиэҕэ.
ХОТУУР
Түүлгэ хотууру булан ыллахха эбэтэр сытарын көрдөххө, соһуччу көһүппэтэх дьыалаттан соһуйуу буолуон сөп.
Ч
ЧААСКЫ
Түһээтэххинэ чааскы алдьаннаҕына, туох эмэ үчүгэй буолуо; чааскыны эбэтэр аһыыр иһити көрдөххүнэ, сотору олоҕун көнөн барыа.
ЧАЛБАХ
Чалбаҕы көрдөххө - баай, барыс киириэҕэ; ыраас уулаах чалбаҕы кэһии - санаа туолуутугар; чалбахха түһүү – куһаҕан дьоннору кытта көрсүһүөҥ.
ЧАҺЫ
Хары чаһыта баар буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка биир тэҥник, холкутук олоруу бэлиэтэ.
ЧИЭРБЭ
Ытыскыттан кыра чиэрбэлэр тахсан иһэллэрин кыһыйан ыраастаатахха, эт-сиин араас кирдэртэн ыраастанан эрэрин бэлиэтэ.
ЧОРООН
Түүлгэ чороон хайыннаҕына - сылгы дуу, биэ дуу сүтүөҕэ.
ЧОХ
Кылапаччыйар таас чох көһөҥөтүн көтөҕө сырыттаххына эбэтэр көрдөххүнэ, элбэх күүстээх, кыахтаах буолаҥҥын санаабыт санааҕын ситиһиэххин сөп.
ЧОХУ
Чохуну көрдөххө, харчыга иэскэ киирии, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ.
ЧОЧУНААХ
Үргээн ылан сиэтэххэ, сөпсөспөт буолуу, этиһии тахсыан сөп.
ЧУУРКА
Түүлгэр чуурка көһүннэҕинэ, урут бииргэ үөрэммит эбэтэр үлэлээбит киһигин кытта көрсүөҕүҥ.
ЧҮМЭЧИ
Умайа турар чүмэчи – куһаҕаҥҥа.
ЧЫЫЧААХ
Чыычаах уйатын көрдөххүнэ, олоххор дьоллоох буолуоҥ; уйаҕа олордоххуна - үөрүү буолуо.
ЧЭР
Илии чэрэ - баайга-дуолга көстөр.
ЧЭЙ
Түүлгэ чэй иһиитэ буоллаҕына, үлэ-хамнас ыараханнык, бытааннык барыыта саҕаланыа; итии чэйи үрэ-үрэ истэххэ, оҥоруллуохтаах дьыалаҕа ээл-дээл сыһыаннаһыыттан бытаарыы тахсыан сөп.
ЧЭРЭНИИЛЭ
Тоҕуннаҕына эбэтэр ньамайданнаххына, туох эмэ дьыалаҕар сыыһаны-халтыны оҥорбутуҥ биллиэҕэ.
Ш
ШАРФ
Моойго шарфигы кэтии - ыалдьаары гыннахха эбэтэр ким эмэ баһылааһыныгар киирэн биэриигэ көстөр; моонньугар баанар шарфигы уоран ылан хаалыылара, ыалдьаммын мөлтөхпүн диэн олохсуйан хаалбыт са¬нааттан босхолонуу, ыарыыттан үтүөрүү эбэтэр атын дьон салайалларыттан арахсыы буолуон сөп.
Ы
ЫАЛ
Түүлгэ чугас ыалгын кытта кэпсэттэххэ, араас хоп-сип тарҕаныаҕа.
ЫЙ
Түүлгэ үчүгэй, сөбүлүү көрө ыйыҥ көстүүтэ, өйгө-санааҕа улахан уларыйыылар кэлэн иһэллэрин бэлиэтиир.
ЫЙЫТЫЫ
Ким эмэ доруобуйатын туһунан ыйыттахха, ол киһи доруобуйатын туһугар кыһанара буоллар табыллыа этэ.
ЫАЛДЬЫТ
Бэйэҥ ыалдьыт буоллаххына, элбэх ороскуокка түһүөххүн сөп эбэтэр доҕоргун кытта арахсыы буолан эрэрин бэлиэтэ; ыалдьыт кэлиитэ саҥа дьыаланы саҕалаары, туохха эрэ кыттыһаары гыммытын бэлиэтэ.
ЫҤЫРЫА
Үчүгэй ыҥырыалар көһүннэхтэринэ, бириэмэтин таба туһанан барыстаах кэпсэтиилэри оҥосторго сөп буолбута буолуо эбэтэр эргиэн эҥин дьыалата табыллыан сөп.
ЫҤЫЫР
Айаннаан иһэн ыҥыырыҥ холборуйан түстэҕинэ, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа; көрдөххө - айаннааһын бэлиэтэ; алдьаммыт, куһаҕан көрүҥнээх буоллаҕына, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат.
ЫРБААХЫ
Сырдык дьүһүннээх саҥа ырбаахылаах буоллаххына, үөрүү, ситиһии буолуо.
ЫРЫА
Ким эрэ ырыатын иһиттэххэ - солуннары истиэҕиҥ; үчүгэй ырыа буоллаҕына, үчүгэй солуннар буолуохтара; бэйэҥ ыллаатаххына, мөлтөх быһыылар буолуохтара.
Түһээн ким эмэ ыллыы турарын көрдөххө, билэр дьонноруҥ дьиэлэригэр санаарҕабыл кэлэн, эн эмиэ санааҕа ылларыаҕыҥ; хорунан ырыаны иһиттэххэ, билэр дьон элбээн барыахтара, аатыҥ-суолуҥ биллэн барыа.
ЫСКААП
Таҥас уурар ыскаабы хаһан, онтон таҥас ылар буоллаххына, урукку кэмнэргэ баһылаабыт ньымаларгын хаттаан сөргүтэн туһанаары гыммыккын көрдөрөр. Итиннэ көрөр таҥастарын төһө үчүгэйдэрэ, ол мунньуммут уоппутун төһө туһалаах буолуохтарын көрдөрөр. Түүлгэ кураанах ыскаап көстүүтэ, тугу эрэ баар дии санаабытыҥ суох буолаары гыммытын көрдөрөр.
ЫСКАМЫАЙКА
Олордоххуна, билэр дьонноруҥ ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһиэҕэ.
ЫСТААН
Ыга тутар ыстааны кэтии, дьахтары баҕара санааһын араас көстүүлэрэ.
ЫСТАНЫЫ
Түүлгэ өрүтэ ыстаҥалыыр буоллаххына, урут кыттыһа илик саҥа дьыалаҕар кыттыһаары дуу, тугу эмэ саҥаны оҥороору дуу гыммыккын. Ыстаныы хайдах быһыылаах буолара дьыала төһө табылларын быһаарар; түүлгэ араас мэһэйдэри ыстанар буоллаххына, олоххор көрсөр үгүс ыарахаттары этэҥҥэ туорааҥҥын ыламмыт сыалгын толоруоххун сөп.
ЫТ
Ыт оҕото көһүннэҕинэ, эдэр доҕоруҥ көрсүөҕэ; ыты өлөрүүнү көрдөххүнэ, ночоокко түһүөххэ сөп эбэтэр ханнык эрэ куттал суоһуур, ол иһин сэрэхтээх буолуохха; түһээн үчүгэй ыты көрдөххүнэ, доҕоруҥ кэлиэҕэ; ыт үрэрин иһиттэххинэ, үчүгэй сонуну истиэҥ; ытыраары гынар ыт көһүннэҕинэ, куһаҕан майгылаах киһини көрсүөҕүҥ эбэтэр бэйэҥ майгын мөлтөөн ылар кэмэ кэлиэҕэ.
Түүлгэ ыт олус элбэхтик көстөр бэлиэ буолар.
Маҥан ыт - доҕор, үчүгэй майгы буолар. Үчүгэй көрүҥнээх маҥан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ билсэ сылдьыаҕа, кини үчүгэй майгына буолар.
ЫТАРҔА
Түһээн ытарҕатын кэтэр дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ. Уһун синньигэс улахан ытарҕаны кэтэр дьахтар көһүннэҕинэ, аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ.
ЫТТЫЫ
Үөһээ диэки ытта сатыыр, салҕанар, бэлэмнэнэр буоллаххына, ханнык эрэ дьыаланы оҥоро сатыырыҥ билигин кыаллар кыаҕа суоҕун көрдөрөр.
ЫТЫС
Ытыс тэһэҕэс буолан хаалыыта көһүннэҕинэ, дьонноруҥ дьыаланы ночооттоохтук кэпсэтэр диэн этиэхтэрэ; ытыһыҥ түүлээх буоллаҕына, барыстаах дьыалаҕа кыттыһыаххын сөп.
Ытыһыҥ кыһыйдаҕына - харчы ылыаҕыҥ.
ЫТЫРДЫЫ
Түүлгэ ытыртаххына - дьоллоох буолуоҥ.
ЫТЫЫР Түһээн ытыыр буоллаххына, туох эрэ куһаҕан быһыы, алдьархай кэлээри гыммыт. Түүлгэр ким эрэ ытыыр саҥатын иһиттэххинэ, ким эмэ эн көмөҕөр наадыйар буолуон сөп; кыайан тутуммакка күүскэ ытаан марылаатахха, үөрүү буолуо. Өр кэтэспит үөрүүлээх түгэниҥ дьэ кэлиэн сөп.
Э
ЭБИСИЙЭЭНЭ
Түүлгэ эбисийээнэ көһүннэҕинэ, үчүгэйи санаабат дьон албын тылларыгар киллэрэннэр бэйэлэригэр туһалаах дьыаланы оҥотторо сатыахтарын сөп.
ЭККИРЭТИИ
Куһаҕан дьоннор эккирэттэхтэринэ, элбэх эрэйдэр тахсыахтара.
ЭМП
Эмп иһиттэрин көрүү - эмтэниигэ.
ЭМЭЭХСИН
Куһаҕан түүлгэ маҕан таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, билэр кырдьаҕас киһиҥ өлүүтүттэн улахан санаарҕабылга түһүөҕүҥ. Хара таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, санаарҕыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ; уһун маҥан баттахтаах, маҥан таҥастаах эмээхсин көстүүтэ, кырдьаҕас киһи өлүүтүттэн улахан санаарҕабылга түһэриҥ бэлиэтэ.
ЭРБИИ
Эрбии тыаһа - үлэ-хамнас, дьиэ-уот дьыалата үчүгэйдик баран иһэрин биллэрэр; илии эрбиитинэн эрбиир буоллаххына, эн ханнык да үлэни кыайар үлэһит киһигин.
ЭРИЭН ҮӨН
Түүлгэ эриэн үөн сыыллан иһэрин көрдөххө, иннэ-кэннэ биллибэт, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөптөөх өйдөөх-санаалаах киһини көрсүөххэ сөп.
ЭҺЭ
Түһээн эһэни көрүү улахан куһаҕан быһыыга көстөр, эйиэхэ улахан кыахтаах киһи куһаҕаны оҥоруон эбэтэр ханнык эмэ саба түһүүттэн көмүскэнэр кэм кэлиэн сөп.
Эһэ өллөҕүнэ - улахан тойон өлүө.
ЭТ
Сиикэй эти сиэһин - ыарыыга; эти буһарыы - үчүгэйгэ; сиикэй эбэтэр тоҥ эти көрдөххө, сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара эбэтэр албыҥҥа түбэһиэҥ.
Эт эттиир буоллаххына, эн үлэҕэр ханнык эрэ атахтаныы тахсаары гыммыт, бары дьыалаларга сэрэхтээхтик сыһыаннастаххына табыллыаҕа эбэтэр сөбүлээбэт киһигиниин көрсүһүү буолара буолуо эбэтэр аймахтаргын кытта атааннаһыы буолуон сөп. Элбэх буспут эт көһүннэҕинэ, кыра, аска-үөлгэ сыһыаннаах барыс киириэ.
ЭТИҤ
Түүлгэ этиҥ эттэҕинэ, дьону кытта сыһыаҥҥар сыысхал тахсыаҕа, соһуччу түбэлтэттэн уһун санаарҕабыл кэлэн ааһыаҕа.
ЭЧЭЙИИ
Туоххун эмэ эчэттэххинэ, инники буолар түбэлтэлэргэ бэйэҥ ночооттоох хаалыаҕыҥ. Түһээн киһи эчэйбитин көрдөххүнэ, айаҥҥа онно-манна сылдьаргар сэрэхтээх буол, барымыаххын да сөп.