Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөһээ Бүлүү - былыргыта уонна бүгүҥҥүтэ

Үөһээ Бүлүү былыргыта уонна бүгүҥҥүтэ

Куорамыкы диэн ити биһиги күөлү ааттыыбыт, кини оттонор ходуһалаах этэ. Үс күөл үһүөн силлиһэ: Бэрэ, Орто Күөл уонна Куорамыкы ойуур быыһа суох тилийэ тураллара, а.э. биир алаас диэххэ да сөп. Улахан угут дьылларга ити үс күөллэри быһа эрдэн, тыынан инньэ Боруу көлүйэнэн, Быйакы күөлүнэн Чочу күөлүгэр тиийэ сылдьаллара. Бу аҕыйах сыллаахха дылы Улахан уонна Аччыгый Күүлэлэргэ иккиэннэригэр сатыы да аттаах даҕаны дьон кыайан тахсыбат бадараана этэ. Тобохов Охоноооһой Хабырыыла уонна Николаев Ньукууса Өлөксөйө оҕонньоттор сэһэргииллэринэн Тыһаҕас Күөлүттэн сиики үрэҕи батан Бэрэҕэ собо уонна мунду балыктар киирэннэр, онно балыктаан сииллэрэ. Бэрэ уута Орто Күөлгэ сүүрдэн киирэрэ. Ити күөлгэ өр сыл кинээстээбит Николаев Николай (Ньукууса) олорбута. Кини олорбут өтөҕүн үрдүгэр “сельхозтехника” тээбириннэрин дьиэтэ уонна мастерской тутуллан эрэллэр. Орто Күөл урут оттонор, хойут ат өттүгэр, онтон кэлин колхоз бурдугун бааһыната буолбута. Билигин итиннэ иккилии мэндиэмэннээх уон иккилии ыал олорор дьиэлэрэ дьэндэйэн тураллар. Гастроном уонна остолобуой эҥин барыта тутуллуо диэн сабаҕаланар. Куорамыкы Бүлүү өрүс үрдүнээҕи кытыы саҕата, билиҥҥи оройуоннай больница таһыгар иирэ талах ардайдаах бөлөх ойуу этэ, онно киһи уҥуохтара бааллара. Хара Тумулукаан диэн ааттанара. Кини анна үрдүк сыырдаах, ону сааскы халан уулар кэлэннэр, көҥү охсоннор сууллараллара, онон ойуурдар уонна киһи уҥуохтара сааскы ууну кытта барсаллара. Советскай былаас буолтун кэннэ сыыр анныттан күтүр улахан киһи атаҕын сотото сытарын булбуттара. Ол сотону партизан Поликарп Иванович Седалищев (милиционер) ылан тайах курдук тутан тайанан турар этэ, итинэн сабаҕалаан көрдөххө, былыр уһулуччу улахан сахалар эмиэ даҕаны олоро сылдьыбыт эбиттэр. Быһа холуйан барыллаатахха 55-56 см уһуннаах сото этэ, ол гынан баран хайа киһи өлүгэ хаалбытын билбэтэхтэрэ. Куорамыкы эбэ икки булгунньахтаах этэ: биир таҥара дьиэтин таһыгар, иккис буоллаҕына олох-дьаһах комбинатын уонна баанньык ыккардыларыгар турбуттара. Куорамыкы күөл арҕаалыы хоту диэки турар атаҕар саас ахсын ыам ыйыгар балык ыыра эбитэ үһү. Ол иһин былыргы дьон “Ханчы” атах диэн ааттаабыттар. Ханчы – балык мустан ыыр сирэ. Онон күн бүгүнүгэр дылы “Ханчы Атах” ыаллара диэн ааттыыбыт. Аҕыйах сыллаахха, Куорамыкы ыаллара тиэргэннэригэр туу уган, муҥхалаан, биир саас аска тиийэн турардаахпыт. Саас улахан уу кэлэн, Бүлүү өрүс икки аппаларынан анньан, Куорамыкы хотоол сирдэринэн таһымнаан, үгүс ыаллары ыксаппыта. Онно дии сорох туулаах ыаллар тиэргэннэригэр туу уган, сорох дьон оройуоннай больница олбуорун таһыгар туулааннар туһаммыттара. Муҥхалаах киһи булгунньах таһыгар муҥхалаан собону, мундуну хоторон сиэн турардаах.

Куорамыкы икки аппатын туһунан кырдьаҕастар бу курдук оруннаан сэһэргииллэрэ. Ити ааттаммыт үс эбэлэр үһүөн хаалара бары толору төгүрүччү туолан, хара тыаҕа тиийэ быччаччы анньан аҕай турар кэмнэригэр, мэктиэтигэр өрүс үрдүнээҕи хааһыгар тиийэн бэрт кып-кыраттан эрэ иҥнэн турар сирин булан, Дьабадах диэн киһи хорон, таһаараары сахалыы оҥоһуллубут тимир лаппаакынан күөс быстыҥар тиэрпэккэ икки эрэ сиринэн бааһырдан хорбута эбитэ үһү. Онуоха төгүрүк суукка иһигэр күөллэр уулара бары көҥө түспүттэрэ. Онно атан хаалбыт улахан соболор ойоҕосторо бадараан үрдүгэр адыгыраһан сытан хаалбыттарын күүркэтэн, үлүннэрэн, номох оҥостон кэпсииллэрин оҕо сылдьан истэрбит. Онтон ити икки аппалар үөскээн хаалбыттар диэн сэһэргииллэрэ.

Биһиги үс тилийэ турбут күөллэр-алаастар тустарынан кэпсээтибит, аны Куорамыкыга онон-манан ойдом олорбут аҕыйах ыаллар баалларын уонна атыыһыт, кулуба Потапов олорбут кэтит, киэҥ усаайбаларын барытын ханан-ханан турбуттарын ыйан көрдөрүөхпүт.

Куорамыкы урут икки уулуссалааҕа: билиҥҥи Советскай уонна Октябрьскай. Онно ахсааннаах ыал баара. Биэрэк диэкиттэн Советскай уулуссаны бата бараҕын. Эһиги билиҥҥи оҕо санаторията дьиэни бэрткэ билэҕит. Ити дьиэ 1913 сыллаахха тутуллан, маҥнай кини – инороднай управа дьиэ буолбута, онтон волревком дьиэ, аптека да буола сылдьыбыта. Оҕо санаториятын ас астыыр дьиэтин олоҕор былыргы эргэ инороднай управа уонна кини писардара олорбуттара, кини хас да салҕааһыннаах уһун дьиэ эмэҕирэн, көтүллэн суох буолбута ыраатта. Билигин Райпотребсоюз олорор дьиэтэ – Потапов Георгий Ефимович бэйэтин дьиэтэ. Биһиэхэ радио уонна техника үөдүйэ илик чуҥкук кэмҥэ, арай Потапов Г.Е. эрэ улахан турбалаах граммофон баара. Кинини оонньотон саҥардалларын истэн, үөрэҕэ суох оччотооҕу сахалар өлөрдүү куттанан турардаахпыт диэн бу хойут Охонооһой Хабырыыла оҕонньор кэпсии-кэпсии күлэрэ. “Арай биирдэ киэһэ от кээһэн баран, сыарҕалаах оҕустаах аҕабынаан уонна ийэбинээн сырдык уоттаах улахан дьиэҕэ чугаһыырбытын аҕай кытта, доҕоор, – диир, биһиги иһиттэхпитинэ улахантан улахан кус-хаас саҥалара буола түстэ, хаһан даҕаны биһиги оннук саҥалары төрүү истибэтэх дьон туох ааттаах ороспуой дьоно буоллахтарай диэн ыксаан, оҕуспутун таһыйан тыын быстарынан ол дьиэттэн түргэнник тэскиллии сатаабыттаахпыт ээ!”– диэн. Ити дьиэҕэ 1918 сыллаахха бэс ыйын 12-13 күннэригэр Үөһээ Бүлүү улууһун маҥнайгы съеһа буолбута. Онтон хойут Бүлүүттэн тахсан Иона Васильевич Попов эмиэ ити дьиэҕэ кооперацияны тэрийбитэ уонна “Кыттыгас” диэн ааттаабыттара. Ол анараа өттүгэр түөрт кылаастаах министерскай норуодунай оскуола, кини таһыгар кыра баанньык дьиэ баар этэ. Итинтэн антах Алексей Васильевич Тобохов “Бордур” дьиэтэ, онно билигин АТС, ЛТУ буолан турар. Оттон аҕабыт уонна дьөсүөк (дьаакан) дьиэтэ билигин физмат оҕолоро олорор интернаттара. Билиҥҥи пионердар дворецтара, ити уруккута таҥара дьиэтэ. Таҥара дьиэтиттэн үөһэ сыыр үрдүгэр: Тэрпиэһинньик Дьаакып Мордовской, Николай Алексеев “Чаллыр”, кини аҕата Чэмэйээн уола Өлөксөй, Киппиис Тайылата олорбуттара. Соҕоруу Улахан Күүлэлиир ааттыкка Тобохов Охонооһой (быыпсай кинээс) уонна Аччыгый Күүлэҕэ Хаппанныр уола Дьаакып олорбута (онно билигин совхоз дирекцията уонна ыаллар). Аны Октябрьскай уулуссаны батан бардахха, икки мэндиэмэннээх ыскылаат-ампаар турар. Ити – Потапов Г.Е. ампаара, итиннэ оҕонньор туттарбыт улахан оскуола дьиэтэ көһөрүллэн, билигин детдом дьиэ буолан, Советскай уулуссаҕа турар. Ити киэн усаайба сарайдаах, булуустаах да этэ, ону барытын райсоюз баһылыыр. Октябрьскай уулуссаҕа райсоюз үлэһиттэрэ олорор дьиэлэрэ, былыргыта Потапов оҕонньор туттарбыт дьиэтэ этэ, онно өр сыл почта-телеграф үлэлээбитэ. Биһиги өйдүүрбүтүнэн манна элбэх киһи үлэлээбитэ: Бессонов Евгений, Габышев Павел, Жирков Роман, Василенко Василий о.д.а. начальниктаабыттара. Павел Габышев (Нюрба), Роман Николаевич Жирков (Бүлүү) иккиэн улахан сэниэлээх дьон этилэр. Хас даҕаны киһи кыайан көтөхпөтөх суон бэрэбинэлэрин кинилэр биирдии бэйэлэрэ чэпчэкитик ылан хоннохторугар кыбынан илдьэн кэбиһэллэрэ. Оттон Бессонов уола Георгий Евгеньевич биолог учуутал, Соц. Үлэ Геройа, кини Тойбохойго олорор, оҕо эрдэҕинэ, Куорамыкы биэрэгэр араас оонньуулары оонньоон көрдөрөрө, кини төбөтүнэн кулаачыктанан, икки илиитинэн көлүөһэлии эргийэн туран иһэрэ, биһиэхэ улахан интэриэһинэй да этэ. Аны эһиги Ханчы Атахха кимнээх олорбуттарын билиэххитин баҕараргыт буолуо{?}

Ханчы Атах сыырын үрдүгэр Военкомат дьиэ – ити Василий Тобохов дьиэтэ. Итиннэ ыһыахха уонна дьаарбаҥкаҕа улуус-улуус аайыттан, нэһилиэк-нэһилиэк аайыттан дьэссииктэр мустаннар хаартылааннар, сорох эстэн, сорох сүүйэн өттүк харалаах бараллара, онон дьону үөрпүт, ытаппыт эрэ дьиэ этэ. Уонна быһа сабаҕалаан эттэххэ, билигин Доҕордуураптар олорор сирдэригэр, үйэтин тухары хас даҕаны ыраахтааҕыга кинээстээбит Тимофеев Адам “Дьобуок” оҕонньор олорбута. Ол дьиэ көһөрүллэн, онон-манан эргийэн, билигин Карл Маркс уулуссатыгар Федоров Дмитрий Варламович олорор. Киһи билэринэн Дьобуок Адам күн тура-тура матыыканан Ханчы Атахха бурдук сирин солообут аҕай киһи этэ, ол солообут солооһунугар билигин элбэх ахсааннаах ыаллар олороллор. Дьобуок Адам сүөһүннэн байбатах киһи эбитэ үһү. Ыаллар билигин олорор маардара, кырдьык урут мэктиэтигэр баҕа бадараанныыр дулҕалаах ат куһаҕан өттүгэ этэ. Былыр ат тута сылдьан, маннык уулаах, бадарааннаах өлүү сылыгар, хойут манна ыал бөҕө олорор, оҕо бөҕө оонньуур сирэ буолуо диэн бөлүһүөктээн көрбөтөҕө чахчы. Дьүөгэ Ааныстыырап уулуссаҕа, атыннык эттэххэ, ити хордоҕойго барытыгар Потапов бурдугун сирэ этэ. Онно үөмэхтэспит уолаттар үлэлииллэрэ, күһүн араас таҥастаах дьахталлар бурдугу быһаллара. Ити бааһына маарын үрдүгэр ыраахтааҕы ампаара турара. Онно бэйэтигэр тиийиммит эбэтэр киһи өлөрбүт киһитин сытыараллара. Хаһан эмэ врачтаах комиссия кэлиэр дылы өлүк сытыахтаах.

Улахан аппа таһыгар биэрэк үрдүгэр икки ааннаах собуоһунаны Потапов Г.Е. туттарбыта, кини билигин даҕаны райсоюз ыскылаата буолан турар. Биһиги билэрбитинэн, аан бастаан улахан, аччыгый дорооболор (киппиис чэйдэр), чаркааскай табаахтар, халыҥ, бөҕө-даба торукуо таҥас тарҕанарын саҕана биһиэхэ аан маҥнай аал кэлэрэ уонна кыра “Сынок”, “Алдан”, “Соболь”, “Смелый”, Коковин уонна Басов эҥин араас ааттаах борокуоттар кэлэллэрэ. Онно улахан, уһун дьаармарка буолара. Кэлбит таһаҕаһы атыыһыт матростарынан сүөккэтэрэ. Потапов атыыһыттара собуоһуна иһигэр барытын атыылыыллара. Онно Бүлүү куоратыттан Неустроев диэн киһини ыҥыран атыылатара. Дьаармаркаҕа үҥкүү түүннэри, күнүстэри буолара, тохтоло суох араас оонньуулар, хорчуопкалар буолаллара. Сороҕор ыһыах буолааччы.

Куорамыкы тоҕо село диэн ааттаммытай{?} Былыр таҥара дьиэлээх дэриэбинэни село диир эбиттэр. Манна 1896 сыллаахха св. Троица аатынан сүрэхтэммит таҥара дьиэтин улахан уус дьоннору ыҥыран оҥорторбуттар үһү. Онно киһи билэринэн маастардаабыттар: Туобуйаттан Петр Иванович “Ойоҕос уола” уонна “Кулукус” Никифор (партизан Поликарп Седалищев төрөөбүт аҕата); Халбаакыттан “Моодуо” Тайыла уонна “Нэккэ” Баһылай Мордовскойдар; Дүллүкүттэн иконостас Кырааскаһыт Испирдиэн; Кэнтиктэн “Баҕа” Дьэлиһиэй. Бүлүү өрүскэ киирэн, аҕабыт таҥара сонатын сууйбут уонна Чардааҥҥа тахсан, решеткалаах мас площадкаҕа сүрэхтээн ыллаабыта дэһэллэр. Ол решеткалаах площадка бу хойукка дылы турбута. Хас сайын ахсын Троицин күнэ диэн аҕабыт тахсан ыллыыра. Бу таҥара дьиэтигэр Дмитрий Протопопов, Валентин Винокуров, Яков Петров, Данилов, Иосиф Попов, Сергей Лесин аҕабыттаабыттара. Ол бириэмэлэргэ тыаҕа киирии-тахсыы улахан эрэйдээх, моһуоктаах буолан аҕабыттар хас да сыл буола-буола кэриир оҥорон сүрэхтииллэрэ, бэргэһэлииллэрэ. Аҕабыт суола диэн туспа суол солууллара уонна аҕабыт (баачыка) охтуо диэн ат сиэтээччилээх, аты икки өттүттэн өйүүр дьоннордоох атаараллара. Дьону бэргэһэлииргэ, сүрэхтииргэ анаан чочуобуна тутуллара. Үөһээ Бүлүүттэн Өргүөккэ былыргы аҕабыт суолунан, Чүүттээҕи чочуобунанан суол солоон эрэллэр.

Маҥнайгы учууталлар кимнээх этилэр{?} Монастырев В.Г., Неустроев, Расторгуева үөрэппиттэрэ. Баай, кыанар ыал оҕолоро үөрэнэллэрэ, сорох ыал оҕолорун соруйан үөрэппэт этилэр: мин оҕом кулгааҕынан тугу даҕаны истибэт, тыла суох, өйүнэн итэҕэстээх иҥин диэн. Кэнники 1913 сылтан ыла сахалар учууталлаан барбыттара: Өргүөккэ Тихон Адамович Васильев, оттон Мэйиккэ Василий Николаевич Егоров саҥа оскуолалары аһан, оҕолору бэйэлэрэ хомуйаннар үөрэтэн барбыттара. Бырааба оскуолатыгар сыллата ахсын 20-чэ, сороҕор 20-ни кыайбат оҕолор үөрэнэллэрэ. Начаальнай оскуолаҕа түөрт кылааһы биир учуутал биир хоско кэккэлэһиннэрэн олордуталаан үөрэтэрэ. Оскуолаҕа, билиҥҥи интернат кэриэтэ, пансион баара. Сүүрбэттэн тахса нэһилиэктээх улууска баара эрэ 12 оҕо пансиоҥҥа иитиллэрэ. Пансион бары средствотын нэһилиэктэртэн түһэрэн ылаллара. Ол кэмҥэ культурнай-сырдатар үлэ диэни ким да билбэтэ. Биир аҕабыттаах, дьөсүөктээх таҥара дьиэтэ эрэ баара.

Медицина өттүнэн эмиэ мөлтөх этибит. 1910 сыллаахха аан маҥнай Николай Алексеевич Анисимов диэн нуучча фельдшер кэлбитин өйдүүбүт. Онтон Припузов Константин Иванович, Телье Виктор Викторович диэн фельдшердар бары бэрт эмчит этилэр. Кинилэр үлэлииллэригэр уонна олороллоргар управа дьиэ иһиттэн кыра хостору биэрэллэрэ. Тыаҕа тахсар, барытын хабан эмтиир эмтэрэ кэмчи, айана да кыаллыбат этэ. Онон туһанан ойууттар, үөрэҕэ суох хараҥа дьону албыннаан, кыыран туһаналлара.

Оччолорго ити биһиги улууспут киинэ судургутук “бырааба” диэн ааттанара. “Инородная управа” диэн тылтан уларытан сахалыы “Ханналаан иһэҕин{?}” – “Быраабаҕа барабын!” Ол бырааба баһылыга – улусный голова (кулуба дэнэр), кини солбуйааччыта “Кулуба хандьытаата” уонна бырааба 12 быыбарынай чилиэннэрэ бааллара. Кинилэр сылга биирдии ый быраабаҕа куруук дьуһуурунайдыыр этилэр. Киһи истэринэн уонна билэринэн аан-маҥнайгы кулубалар Семен Алексеев – “Бэчиэт” (Чочу), Дмитрий Афанасьевич Лебедкин, Гаврил Иванов – “Кырдьыбыт”, Георгий Потапов этилэр. Улуус быыбарынайынан куруук “Аспадаа” (господа) диэн ааттаах – Алексеев Николай Васильевич (2-ой Чочу киһитэ) үлэлиирин өйдүүбүт. Манна 2-ой Үөдэйгэ кимнээх кинээстээбиттэрэй{?} Хас да ыраахтааҕы кинээһэ – Тимофеев Адам “Дьобуок”, Егоров Гаврил “Бытыа”, Тобохов Афанасий, Николаев Николай “Ньукууса”.

Аҕыйах сыллаахха дылы биһиэхэ уу мотора уонна трамвайа, онтон да атын тэрил отой суох этэ, онон Бүлүү өрүһү туоратыыга, бэрэбиэстээһиҥҥэ, хара былыргыттан ыла хаһан өлүөн диэри куруук “Чаллыр” Николай Алексеевич Алексеев диэн оҕонньор олорбута. Кини улахан аарыма көрүҥнээх кунҕаас оҥочолооҕо, онно элбэх киһини, элбэх сүөһүнү тиэйэн баран, өрүһү быһа астаран тахсыыга 4-6 улахан чахчы кыайар киһи эрэ эрдэрэ. Уҥуоргуттан төннөрүгэр “Чаллыр” оҕонньор кутурукчута эҥинэ суох соҕотоҕун бэйэтэ эрдинэн, салайан, бэл диэтэр, кини сааскы муус кыдьымахтары быыстарынан холкутук айаннаан, туораан тахсара. Бүлүү өрүс улаханнык баалланан, кубалыы турдаҕына “Чаллыр” оҕонньор: “Эбэ хотунум миигин аһынааччы, аһыныа!” диэн баран, кунгааһыгар киирэн, туораан тахсыбытын көрөн, Үөһээ Бүлүүгэ волревкомунан үлэлээбит Георгий Сергиевич Захаров (Күүстээх Сахаарап) улаханнык саллыбытын, бэккиһээбитин кэпсиирэ. “Чаллыр” толлубакка бааллана турар өрүскэ киирэн, долгуннары уун-утары кунҕаас оҥочону салайан эрдэн, биллиргэтэн иһэн эмискэ сүтэн хаала-хаала, көстөн күөрэйэн тахсан кэлэрэ. Кунҕаас сороҕор мас сыыһын курдук долгун үрдүгэр тахсан иһэн эмиэ төбөтүнэн умсаахтаабытынан барар да сүтэр... О-оо, быраһаай! эрэ дэһэн хааларбыт. Ыксааммыт биһиги сири тэпсээхэйдии турдахпытына, күөрэйэн тахсан, эрдиилэрэ эймэҥнэһэн көстөннөр, киһилээх оҥочобут чугаһаатар-чугаһаан, биэрэгэр бу тиксэн кэлэрэ. Кырдьык кини улахан сэниэлээх, улахан оҥочону тыылыы кыайа тутан, кубалыы турар өрүс долгунун утары охсуһан айанныыр кытаанах санаалаах оҕонньор этэ, – диирэ. Билигин өрүс уҥуоргу биэрэгин: “Чаллыр ааттыга”, “Чаллыр биэрэгэ” диэн ааттыыбыт, ол курдук бэрэбиэччик оҕонньор аата куруутун ааттанан эрдэҕэ! Үөһээ Бүлүү былыргытын ырытан көрдөххө, кини өйдөөҕүтүн үчүгэйдик өйдөтөлөөн кэллэххэ, итинник этэ.

Л.Карадчин, К.Оросутцев